Różnorodność językowa w Polsce jako dobro wspólne (wybrane przykłady) Zespoły senackie, zeszyt 37/2018 ISBN 978-83-65711-47-2 Kancelaria Senatu RÓŻNORODNOŚĆ JĘZYKOWA W POLSCE JAKO DOBRO WSPÓLNE (WYBRANE PRZYKŁADY) (Materiały z posiedzenia seminaryjnego Kaszubskiego Zespołu Parlamentarnego 14 lutego 2018 r.) Kancelaria Senatu 2018 Redakcja: - senator Kazimierz Kleina, przewodniczący Kaszubskiego Zespołu Parlamentarnego, - dr Magdalena Lemańczyk, Związek Niemieckich Stowarzyszeń Społeczno-Kulturalnych w Polsce, Instytut Kaszubski w Gdańsku Przygotowanie do druku: Dorota Wojucka, Piotr Świątecki - Biuro Spraw Senatorskich Kancelarii Senatu Projekt okładki: Krzysztof Korneluk ISBN 978-83-65711-47-2 Zeszyty zespołów senackich Zeszyt 37 Druk: dział Edycji i Poligrafii Warszawa 2018 r. Nakład 200 egz. SPIS TREŚCI: Kazimierz Kleina, Ryszard Galla, Magdalena Lemańczyk; Wstęp…………………………………………………...…str. 5 Lech M. Nijakowski; Znaczenie kultury popularnej dla zachowania i rozwoju tożsamości etnicznej oraz języków mniejszościowych……………………………………….…str. 9 Kazimierz Kleina; Języki zagrożone, możliwości ich aktywizacji i rewitalizacji……………………………………………...str. 33 Loránt Vincze; FUEN in the Service of the European Minorities………………………………………………...str. 81 Nicole Dołowy-Rybińska; Młodzi Kaszubi: zachowanie tożsamości i języka kaszubskiego…………………………str. 88 Daniel Kalinowski; Od świętych gór do świątyni sztuki. Kilka uwag o teatrze kaszubskim………………………………str. 103 Stanisław Janke; Wątki i motywy poezji kaszubskiej w kształtowaniu tożsamości……………………………...str.150 Henryk Skorowski; Kaszubski w liturgii………………str. 164 Joseph J. Hughes; The Kashubian Capital of America: Winona, Minnesota……………………………………...………..str. 171 Shirley Mask Connolly; 160 Years of Kashubian Language and Culture in Canada 1858 - 2018 ………...……………..…str. 188 3 Bernard Gaida; Język niemiecki jako język mniejszości w Polsce: doświadczenia i wyzwania……………...……...str. 209 Eugeniusz Czykwin; Białoruska mniejszość narodowa w Polsce: współczesne problemy i wyzwania………...…..str. 222 Magdalena Lemańczyk; Europejska Inicjatywa Obywatelska „Minority SafePack – one million signatures for diversity in Europe”; główne założenia i propozycje rozwiązań…..…str. 227 Jan Korzeniowski, Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Romów w Rzeczypospolitej Polskiej…………………….str. 237 * * * Lista członków Kaszubskiego Zespołu Parlamentarne…..str. 239 Lista publikacji Biura Spraw Senatorskich Kancelarii Senatu……………………………………...……………str. 240 4 Kazimierz Kleina, Ryszard Galla, Magdalena Lemańczyk Wstęp Oddawana do rąk Czytelnika książka prezentuje zagadnienia dotyczące kwestii językowych i tożsamościowych, związanych z funkcjonowaniem społeczności posługującej się językiem regionalnym (kaszubskim) oraz wybranych mniejszości narodowych w Polsce po 1989 roku. Niniejsza publikacja jest pokłosiem seminarium zorganizowanego dnia 14 lutego 2018 r. w Senacie Rzeczypospolitej Polskiej z okazji Międzynarodowego Dnia Języka Ojczystego. Organizatorem seminarium był Kaszubski Zespół Parlamentarny we współpracy ze Zrzeszeniem Kaszubsko-Pomorskim i Instytutem Kaszubskim w Gdańsku. Istotnym impulsem do podjęcia przedstawianej w niniejszej książce tematyki była prowadzona w 28 krajach Unii Europejskiej w okresie 3.04.2017-3.04.2018 r. kampania petycyjna Europejskiej Inicjatywy Obywatelskiej pn. „Minority SafePack – one million signatures for diversity in Europe” (MSPI). Powyższa kampania jest, jak dotychczas, przedsięwzięciem o największym zasięgu w historii europejskich mniejszości narodowych, etnicznych i społeczności językowych – członków Federacyjnej Unii Europejskich Grup Narodowościowych (FUEN). Warto podkreślić, że kampania zakończyła się sukcesem, tj. zebraniem ponad miliona podpisów w skali Unii Europejskiej (UE) i zebraniem minimalnej liczby podpisów w co najmniej 7 krajach UE (udało się to w 11 krajach). W promowanie kampanii petycyjnej MSPI oraz zbieranie podpisów poparcia w Polsce zaangażowanych było wiele organizacji mniejszościowych, reprezentowanych w Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych (KWRiMNiE). Kampanię wsparli także parlamentarzyści i samorządowcy, upowszechniając ją w regionach, które 5 reprezentują, a szczególnie autorzy niniejszego wstępu – poseł na Sejm RP Ryszard Galla (wieloletni wiceprzewodniczący Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Niemców na Śląsku Opolskim) i senator Kazimierz Kleina (przewodniczący Kaszubskiego Zespołu Parlamentarnego, członek Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego). Za koordynację MSPI na terenie Polski, z ramienia Związku Niemieckich Stowarzyszeń Społeczno-Kulturalnych w Polsce, od stycznia 2018 r. odpowiedzialna była dr Magdalena Lemańczyk (członek Instytutu Kaszubskiego w Gdańsku). Pragniemy podkreślić, że z punktu widzenia żywotności, ochrony i pielęgnowania języków mniejszości narodowych, etnicznych i języków regionalnych, Inicjatywa Minority SafePack ma ogromne znaczenie i daje realną szansę na znaczną poprawę ich prawnej ochrony w ustawodawstwie europejskim. Codzienna praktyka wskazuje dobitnie, że potrzeby mniejszości w kwestii prawnej ochrony na poziomie ustawodawstwa unijnego są wielkie. Publikacja, która znajduje się przed Państwem, jest kolejnym krokiem w kierunku wzrostu świadomości społecznej w tematach odnoszących się do języków mniejszości narodowych, etnicznych oraz języka regionalnego. Pamiętajmy, że rzeczywistość polityczna i społeczna, w tym również językowa, w Polsce i innych krajach europejskich jest dynamiczna i podlega ciągłym przeobrażeniom. Demokratyzacja życia społeczno-politycznego po 1989 r. w Polsce spowodowała m. in., że część grup mniejszościowych zyskała upodmiotowienie i odpowiednio je wykorzystała, ale część – zwłaszcza tych mniejszych liczebnie – nie potrafiła odnaleźć się w nowych warunkach. Kulminacją wsparcia politycznego i prawno-administracyjnego mniejszości było przyjęcie przez Parlament w 2005 roku ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym. Samo ustawodawstwo w kwestii mniejszościowej nie przesądza w stopniu wystarczającym o funkcjonowaniu mniejszości i możliwościach pielęgnowania ich języków, lecz 6 stanowi dobrą podstawę, jest to bowiem zawsze kwestia kontekstu społeczno-politycznego oraz gospodarczego, relacji mniejszość-większość, stosunków międzynarodowych, ale także codziennych starań członków tychże mniejszości i ich organizacji o przetrwanie i transmisję międzypokoleniową kultury, w tym języka. Powyższa problematyka przedstawiona została w niniejszej książce przez autorów reprezentujących zróżnicowane środowiska. Swoimi doświadczeniami związanymi z kulturą i językiem kaszubskim zechcieli podzielić się m. in. dr hab. Nicole Dołowy-Rybińska, Stanisław Janke, profesor Daniel Kalinowski, ks. profesor Henryk Skorowski. Sytuację językową z punktu widzenia reprezentantów mniejszości narodowych przedstawili: Bernard Gaida – Przewodniczący Zarządu Związku Niemieckich Stowarzyszeń Społeczno-Kulturalnych w Polsce i członek KWRiMNiE, oraz Eugeniusz Czykwin – były poseł na Sejm RP, działacz mniejszości białoruskiej i społeczności prawosławnej. W książce znalazły się także artykuły dotyczące pielęgnowania kultury i języka kaszubskiego za oceanem, tj. tekst Josepha J. Hughesa o Kaszubach w Ameryce oraz tekst Shirley Mask Connolly o Kaszubach w Kanadzie. Kontekst europejski ochrony mniejszości i ich języków oraz znaczenie kultury popularnej został zaprezentowany w artykułach: senatora Kazimierza Kleiny, Loránta Vincze – przewodniczącego FUEN, dr hab. Lecha M. Nijakowskiego oraz dr Magdaleny Lemańczyk. Teksty te stanowią interesujące dopełnienie tematyki zróżnicowania językowego w ujęciu teoretyczno-empirycznym. Niewątpliwie wszystkie artykuły łączy myśl przewodnia, zgodnie z którą wzajemna współpraca, okazywanie zrozumienia dla różnych kultur i języków oraz skomplikowanej historii, przy uwzględnieniu dobra wspólnego, tylko wzmacnia i służy budowie wspólnoty. Niniejsza publikacja, łącząc kwestie praktycznego funkcjonowania społeczności posługującej się językiem kaszubskim i wybranych mniejszości oraz kwestie teoretycznego 7 ujęcia problematyki językowej i tożsamości, posiada uniwersalny charakter, popularyzując zarówno wiedzę, jak i wzbogacając świadomość społeczną w tym zakresie. W związku z powyższym polecamy książkę Państwa życzliwej uwadze, mając nadzieję, że lektura będzie przyczynkiem do usystematyzowania i pogłębiania wiedzy na temat języka i kultury społeczności kaszubskiej i mniejszości narodowych oraz ich dokonań i wyzwań. 8 Lech M. Nijakowski Uniwersytet Warszawski1 Znaczenie kultury popularnej dla zachowania i rozwoju tożsamości etnicznej oraz języków mniejszościowych Narodziny nowoczesnych narodów związane były z licznymi przemianami społecznymi, kulturowymi i gospodarczymi. Spośród nich kluczowe znaczenie miały następstwa rewolucji Gutenberga2. Nowa prasa drukarska w połączeniu z inicjatywami wczesnych kapitalistów i autorów doprowadziły do masowych (jak na ówczesne standardy) nakładów książek i innych druków, przyczyniając się do szerzenia nowych idei (w tym wywrotowych), standaryzacji języków narodowych, a także powstania nowej kultury popularnej3. Od tego czasu reprodukcja narodów jako wspólnot wyobrażonych wymaga nieustającego krążenia przekazów, podtrzymujących zbiorowe wyobrażenia o narodzie jako bycie obiektywnie istniejącym. Mimo powstania państw narodowych większość mieszkańców – nominalnych członków narodów – żyła w warunkach, które nie zmieniły się radykalnie od pokoleń. Kluczowe znaczenie miała dla nich lokalna kultura, która była oparta na słowie mówionym. Często identyfikowali się