Hertaald en ingeleid door E. Kooijmans. Illustratie omslag: Johannes Polyander à Kerchoven; olieverf op paneel; Michiel Jansz. van Mierevelt (1567-1641) © 2020 Den Hertog B.V. Houten ISBN 978 90 331 3063 2 www.uitgeverijdenhertog.nl Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij digitaal, elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. 6 Inhoud Ten geleide . 9 Johannes Polyander: zijn leven en betekenis . 11 Verantwoording . 35 Literatuur . 39 Voorrede tot de christelijke lezer . 41 Schijnbaar tegenstrijdige Schriftplaatsen verklaard . 45 Register van Bijbelteksten . 345 Register van zaken en personen . 348 q 7 8 Ten geleide e Heilige Schrift is door Gods Geest geïnspireerd. Door deze inspiratie Dgedreven hebben de schrijvers van de Bijbelboeken de onfeilbare Goddelijke waarheden opgetekend. Gods Woord is het middel dat de Heere Zelf gebruikt tot zaligheid van de Zijnen. Wat nodig is tot zaligheid wordt in dit Woord gevon- den. ‘Wij geloven dat deze Heilige Schrift den wil Gods volkomenlijk vervat, en dat al hetgeen de mens schuldig is te geloven om zalig te worden, daarin genoegzaam geleerd wordt’, zo belijden wij met de Nederlandse Geloofsbelijde- nis in artikel 7. De Heilige Schriften kunnen wijs maken tot zaligheid, door het geloof hetwelk in Christus Jezus, zoals Paulus schrijft aan zijn geliefde leerling Timotheüs (1 Tim. 3:15). Dat is de voornaamste reden om het Woord Gods met aandacht en onderzoekend te lezen, met de bede of God Zijn Heilige Geest, Die Hij aan de Bijbelschrijvers gaf om hen te leiden in het schrijven, ook wil schenken tot verlichting van het verstand om de lezer te leiden in het lezen. Dat licht is allereerst nodig! Maar de uitleg van Gods Woord door betrouwbare uitleggers kan daarbij een belangrijk hulpmiddel zijn. Want hoewel Gods Woord in zichzelf duidelijk genoeg is tot zaligheid, wil dat niet zeggen dat er geen vragen kunnen rijzen bij het lezen ervan. Filippus vroeg de Moorman: ‘Verstaat gij ook hetgeen gij leest?’ Waarop de Moorman antwoordde: ‘Hoe zou ik toch kunnen, zo mij niet iemand onder- richt?’ (Hand. 8:30, 31). Zelfs Petrus schrijft van de zendbrieven van Paulus dat daar zaken in voor- komen die moeilijk te begrijpen zijn: ‘Gelijk ook in alle zendbrieven, daarin van deze dingen sprekende; in welke dingen sommige zwaar zijn om te verstaan, die de ongeleerde en onvaste mensen verdraaien, gelijk ook de andere Schriften, tot hun eigen verderf ’ (2 Petr. 3:16). Zo hebben we uitleg van Gods Woord nodig. Dat geldt ook zeker voor die Bijbelteksten die bij eerste lezing met elkaar in tegenspraak schijnen te zijn. 9 Deze schijnbare tegenstrijdigheden kunnen door ‘ongeleerde en onvaste mensen’ misbruikt worden om de betrouwbaarheid van Gods Woord in twijfel te trekken. Het is een zaak van het grootste belang om te verstaan dat deze teksten niet met elkaar in tegenspraak zijn, maar juist in samenhang met elkaar gelezen moeten worden om meer inzicht in de rijke openbaring van Gods raad tot zaligheid te mogen ontvangen. Daarom ben ik erg blij met deze nieuwe uitgave van dit werk van Johannes Polyander. Deze ‘geleerde en vaste’ man, een getrouwe dienaar Gods, verklaart steeds paren van Bijbelteksten die met elkaar in tegenspraak schijnen te zijn. Op toegankelijke wijze verklaart Polyander de teksten en maakt hij duidelijk dat Gods Woord niet met zichzelf in tegenspraak is. Immers, de Heilige Schrift is tot stand gekomen onder de leiding van de Heilige Geest, Die onveranderlijk is, Die Zichzelf in alles gelijk blijft en dus nooit iets spreekt of voortbrengt dat tegenstrijdig zou kunnen zijn. Deze uitgave bevat een nieuwe, zorgvuldige hertaling van de oorspronkelijke Nederlandse uitgave (1621) door de heer E. Kooijmans, waarin de eigen stijl van Polyander bewaard gebleven is. De uitgebreide inleiding biedt een mooie levensschets van Polyander. Het is mijn wens dat velen dit boek zullen lezen, zeker ook onder de jongeren, en dat het lezen ervan gezegend zal worden om onsterfelijke zielen de weg der zaligheid, zoals die in Gods Woord duidelijk geopenbaard is, bekend te maken. Wat zou het een wonder zijn als dit werk zo gezegend zal worden, dat er lezers zullen zijn die op hun sterfbed met Polyander mogen belijden: ‘Ik ga sterven, ik ga sterven, maar mijn ziel is gerust in Christus.’ Alblasserdam, juni 2020 Ds. O.M. van der Tang q 10 Johannes Polyander: zijn leven en betekenis oor veel mensen uit de zestiende eeuw bracht de Reformatie in hun leven Vdiepingrijpende veranderingen teweeg. Denk alleen maar aan Johannes Cal- vijn (1509-1564), hoe hij als jongen te Noyon in de Roomse Kerk werd opgevoed, als student in Parijs de invloed van het humanisme onderging en tenslotte door de Heere geleid werd om behalve de reformator van Genève ook de leidende kracht van de Hervorming in grote delen van Europa te zijn. In het leven van de familie Polyander verliep het al niet anders. Vader Jean (1535-1598) was als telg uit een aanzienlijk Gents geslacht aanvankelijk een trouw aanhanger van de Roomse Kerk. Maar hij kwam ongedacht met Calvijn in aanraking en werd hugenotenpredikant in Metz. Die stad moest hij echter al spoedig ontvluchten, waarna hij de vluchtelingengemeenten van Frankenthal en Emden diende. Vanuit Emden heeft hij veel mogen betekenen voor de ge- reformeerde kerken onder het kruis in ons land. Ondanks aantrekkelijke beroepen van gemeenten uit Brussel en Gent bleef hij Emden trouw en hij is daar tenslotte in 1598 op 63-jarige leeftijd overleden. Emden in de zeventiende eeuw (Gaspar Bouttats) 11 Zijn zoon Johannes (1568-1646) werd nog wel in Metz geboren, maar groeide op in Emden. Later bekleedde hij belangrijke functies in ons land. Zo was hij predikant van de Waalse gemeente in Dordrecht, lid van de Dordtse Synode, revisor van de Statenvertaling en hoogleraar aan de universiteit in Leiden. Er zijn dus veel voorbeelden te noemen van mannen in wier leven God door middel van de Reformatie een plotselinge wending bewerkstelligde, omdat Hij ze wilde gebruiken in Zijn dienst en tot opbouw van Zijn kerk. Vader Jean Jean Polyander werd in 1535 in Gent uit een invloedrijk Vlaams geslacht geboren. De eigenlijke familienaam luidde ‘Van den Kerckhove’, maar Jean werd onder de naam Polyander als leerling van de Latijnse school ingeschreven. De rector die dit deed, heeft hierbij ongetwijfeld gedacht aan het Griekse woord ‘poluandrion’, dat begraafplaats betekent. Nadat hij de Latijnse school doorlopen had, vertrok Jean in 1559 naar Rome. Hij wilde daar studeren om later een functie in de kerkelijke hiërarchie van de Roomse Kerk te gaan bekleden. Het liep evenwel geheel anders. Hij kwam in contact met de uit de omgeving van Metz afkomstige Franse baron Claude Antoine de Vienne (ca. 1534-1588), die in het geheim tot de Reformatie was overgegaan. Deze maakte met hem een reis door Italië, die tenslotte in Genève eindigde. Daar maakte Jean kennis met Calvijn. Deze ontmoeting vormde mede een aanleiding tot zijn bekering, zijn overgang tot de Reformatie en zijn opleiding tot predikant. Aanvankelijk was Jean Polyander hofprediker op het kasteel van De Vienne, maar later werd hij predikant in de hugenotengemeente van Metz. Daar werkte hij samen met Jean Taffin (1529-1602), de latere hofprediker van de Oranjes. Metz was met het omliggende Lotharingen nog maar pas, in 1552, op Duitsland veroverd en behoorde dus nog niet lang tot Frankrijk. Dit leidde tot spanningen tussen de roomse overheid en de aanwezige protestanten, zowel lutheranen als calvinisten. De laatsten hadden er in 1562 een grote kerk gebouwd. Maar het tij keerde, want na de nederlaag van de hugenoten in maart 1569 bij Jarnac zag koning Karel IX (1550-1574), aangespoord door zijn moeder Catharina de Medici (1519-1589), zijn kans schoon om de gereformeerde erediensten in Metz te verbieden. De predikanten moesten vluchten en de kerk werd met de grond gelijk gemaakt. Taffin ging naar Heidelberg en Jean Polyander kwam terecht in de vluchtelin- gengemeente van Frankenthal in de Palts. Daar had hij persoonlijk contact met 12 de keurvorst en legde ook contacten met prins Willem van Oranje (1533-1584), de leider van het verzet in de Nederlanden. Deze achtte het nodig dat Polyander reeds na een jaar naar Emden werd gezonden. In de vluchtelingengemeente daar waren moeilijkheden gerezen tussen de meer nauwgezette, ‘precieze’ Vlamingen en de ‘rekkelijke’ noordelingen. Hij zag er de nodige familieleden en bekenden terug die uit Gent gevlucht waren vanwege het dreigende gevaar van Spanje in de zuidelijke gewesten. Toen hij nog maar een jaar in Emden was, werd in die stad in 1571 de bekende synode van de Nederlandse kerken onder het kruis gehouden. Polyander werd als scriba gekozen. Deze vergadering had veel invloed, omdat men kerkordelijke regels en geloofsartikelen naar Frans model opstelde, die tijdens volgende syno- den als uitgangspunt voor nadere uitwerking werden gebruikt. In een veelkleurige stad als Emden met zijn vele godsdienstige groeperingen verdedigde Polyander de gereformeerde leer, met name tegenover de luthera- nen. Hierover voerde hij een uitvoerige correspondentie met Theodorus Beza (1519-1605), de opvolger van Calvijn in Genève, en met mannen als Franciscus Junius (1545-1602), Petrus Dathenus (1531-1588) en Marnix van Sint Aldegonde (1540-1598). In 1598 onderging Emden hetzelfde lot als veel steden in die tijd: er brak een pestepidemie uit, waardoor veel doden te betreuren waren. Onder de slachtoffers behoorde ook Jean Polyander. Hij werd in Emden begraven. Als we dit leven overzien, kunnen we ons gemakkelijk voorstellen dat de jonge Johannes in zijn ouderlijk huis de liefde tot de gereformeerde leer, waarvan hij later blijk gaf, met de paplepel ingegeven zal zijn. Jeugd en studiejaren van Johannes Johannes werd op 28 maart 1568 als eerste kind in het predikantengezin te Metz geboren.