Przywileje i nadania Cerkwi i możnym ruskim w Wielkim Księstwie Litewskim część III. Lata panowania Zygmunta Augusta Antoni Mironowicz Przywileje i nadania Cerkwi i możnym ruskim w Wielkim Księstwie Litewskim część III. Lata panowania Zygmunta Augusta Białystok 2020 Recenzenci: Ks. bp dr hab. ANDRZEJ (Borkowski) Ks. dr hab. WARSONOFIUSZ (Doroszkiewicz) Copyright @ by: Antoni Mironowicz Ośrodek Badań Europy Środkowo-Wschodniej Korekta: Eugenia Mironowicz Opracowanie DTP i druk: Agencja Wydawnicza EkoPress tel. 601 311 838 Wydawca: Ośrodek Badań Europy Środkowo-Wschodniej Pl. Niezależnego Zrzeszenia Studentów 1/117 15-420 Białystok ISBN: 978-83-950711-7-1 Spis treści I. Cerkiew prawosławna na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w latach panowania Zygmunta Augusta .................................................... 7 II. Uwagi do publikowanego źródła Przywileje i nadania Cerkwi i możnym ruskim w Wielkim Księstwie Litewskim. Lata panowania Zygmunta Augusta ....................................................... 83 III. Przywileje i nadania Cerkwi i możnym ruskim w Wielkim Księstwie Litewskim, cz. III. Lata panowania Zygmunta Augusta ........................................ 102 Bibliografia ................................................................................................. 213 Aneks 1. Hierarchia cerkiewna w latach 1548-1572 ............................. 220 Aneks 2. Urzędnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego za panowania Zygmunta Augusta ................................... 222 – 5 – I. Cerkiew prawosławna na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w latach panowania Zygmunta Augusta zeczpospolita w połowie XVI wieku była krajem wielonaro- dowym i wielowyznaniowym. Według szacunkowych ustaleń R mniej aniżeli połowa jej obywateli była narodowości polskiej. Ponad 40% stanowili Białorusini, Ukraińcy i Litwini. Na pozostałe 10% społeczeństwa składali się Rosjanie, Niemcy, Łotysze, Żydzi, Ormianie i Tatarzy1. Trudno jest dziś ustalić procentowy stan wyznaniowy około 8-milionowej ludności państwa. Ziemie na wschód od linii rzek Bugu i Sanu były zdominowane przez wyznawców Kościoła wschodniego, a ludność rzymskokatolicka na tym obszarze skoncentrowana była w większych miastach litewsko-ruskich: Wilnie, Trokach, Grodnie, Brześciu i Lwowie. Rozwój wyznań reformowanych spowodował zmia- ny w strukturze wyznaniowej społeczeństwa Rzeczypospolitej. W poło- wie XVI wieku na terenie Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego pojawili się liczni luteranie, kalwini, antytrynitarze, anabaptyści, arianie, menonici, kwakrzy i przedstawiciele innych wspólnot wyznań reformowanych. Do tej mozaiki religijnej należy dodać wyznawców Kościoła ormiańskiego, ludność wyznania mojżeszowego, islamskiego i karaimskiego. Szacunkowo można założyć, że wyznawcy Kościoła wschodniego stanowili około 40% ludności kraju. 1 S. Litak, W dobie reform i polemik religijnych, [w:] Chrześcijaństwo w Polsce. Zarys historyczny, red. J. Kłoczowski, Lublin 1992, s. 192. – 7 – Od 1458 roku do unii brzeskiej (1596) na ziemiach ruskich pań- stwa polsko-litewskiego Kościół prawosławny posiadał własną odrębną organizację w postaci metropolii kijowsko-halickiej podporządkowanej hierarchicznie patriarsze konstantynopolitańskiemu. Metropolia ki- jowska składała się z dziesięciu diecezji, z których siedem leżało w gra- nicach Wielkiego Księstwa Litewskiego (kijowsko-litewska, połocko- witebska, smoleńsko-siewierska, czernihowsko-brańska, turowsko-piń- ska, łucko-ostrogska i włodzimiersko-brzeska), a trzy w obrębie ziem ruskich Korony (chełmsko-bełska, przemysko-samborska i halicko- lwowska). Dwu bądź trzyczłonowe nazwy biskupstw wynikały z kulty- wowania historycznych nazw diecezji, określenia miejsca rezydencji ordynariusza bądź przeniesienia jurysdykcji wraz z tytułem do nowej miejscowości. Tak było w przypadku przeniesienia stolicy biskupstwa z Turowa do Pińska czy z Halicza do Lwowa. Najistotniejszym moty- wem wprowadzenia wieloczłonowych nazw diecezji była chęć ściślej- szego określenia w samym tytule obszaru diecezji i tym samym określenia zasięgu terytorialnego jurysdykcji danego biskupa. Miasta, których nazwy znajdowały się w tytułach władyctw były przeważnie ważnymi ośrodkami administracji państwowej (ziem, województw). Obszar metropolii kijowskiej pokrywał się z granicami państwa. Po zajęciu przez Moskwę na początku XVI wieku Ziemi Siewiersko- Czernihowskiej i Ziemi Smoleńskiej (1514) od metropolii kijowskiej odpadły biskupstwa smoleńskie i czernihowskie. W ten sam sposób w 1563 roku od metropolii kijowskiej odeszło władyctwo połockie. Biskupstwo to, po zdobyciu w 1579 roku Połocka przez wojska Stefana Batorego, ponownie znalazło się w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego i metropolii kijowskiej. W 1539 roku władyctwo halickie przemianowano na biskupstwo halicko-lwowsko-kamienieckie. Do 1596 roku nie nastąpiły zmiany w strukturze diecezjalnej metropolii kijow- – 8 – skiej. W granicach Rzeczypospolitej pozostawało osiem diecezji pra- wosławnych2. Obszaru poszczególnych diecezji prawosławnych nie można do- kładnie określić. Ostatnie ustalenia historyków pozwalają precyzyjnie wykreślić granice tylko niektórych diecezji, choć i w tych przypadkach pojawiają się wątpliwości. Dokładne dane, dotyczące granic eparchii Kościoła wschodniego, odnoszą się dopiero do drugiej połowy XVIII wieku. Dane te dotyczą wyłącznie diecezji unickich. Zamieszczona w pracy mapa diecezji prawosławnych przed 1596 rokiem posiada nadal charakter hipotetyczny. Warto podkreślić, że struktura teryto- rialna diecezji ustaliła się w zasadzie już w XIV wieku, ale granice zmieniały się również w następnych stuleciach. Zmiany te można uchwycić analizując przebieg granic poszczególnych diecezji. Począt- kowo obszary diecezji włodzimierskiej i chełmskiej pokrywały się z granicami XIII-wiecznych księstw ruskich. Włączenie włości Lubom- la i Ratna, należących wcześniej do eparchii włodzimierskiej, do Ziemi Chełmskiej w 1366 roku i dostosowanie podziału diecezjalnego do granic państwowych zmieniło kształt obydwu władyctw3. Na podstawie tego przykładu można przypuszczać, że granice biskupstw pierwotnie pokrywały się z granicami państwowymi i administracyjnymi wew- 2 K. Chodynicki, Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska. Zarys Historyczny, Warszawa 1934, s. 105, 116; Митрополит Макарий, История Русской Церкви, т. IX, Санкт-Петербург 1879, с. 166-177, 334, 335, 493-502, 516-519, 541-546, 576- 579; М. Грушевський, Історія України-Руси, т. V, Львів – Київ 1905, с. 432-442, 459, 460; A. Łapiński, Zygmunt Stary a Kościół prawosławny, Warszawa 1937, s. 2-3; L. Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego w Polsce, [w:] Kościół w Polsce. Studia nad historią Kościoła katolickiego w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. II, cz. 2, Kraków 1969, s. 794, 795; A. Mironowicz, Kościół prawosławny w państwie Piastów i Jagiellonów, Białystok 2003, s. 209; tenże, Kościół prawosławny w Polsce, Białystok 2006, s. 201-202. 3 A. Gil, Prawosławna eparchia chełmska do 1596 roku, Lublin 1999, s. 99-114. – 9 – nątrz państwa. Tereny jednostek administracyjnych pokrywały się na ogół z granicami diecezji. W skład diecezji chełmsko-bełskiej wcho- dziła w XVI wieku Ziemia Chełmska i województwo bełskie. Rekon- strukcja granicy między biskupstwem metropolitalnym i włodzimier- skim na Podlasiu potwierdza owe spostrzeżenia w stosunku do pozo- stałych diecezji. Dokładne określenie granic poszczególnych biskupstw nakazuje uwzględniać zachodzące w XVI stuleciu zmiany administra- cyjne i własnościowe4. Najważniejsze sprawy dotyczące Kościoła prawosławnego w Rze- czypospolitej były rozpatrywane na soborach lokalnych. Sobory zwo- ływane były przez metropolitę po uzyskaniu zgody królewskiej. Sobory lokalne składały się z biskupów, reprezentacji duchowieństwa zakon- nego i świeckiego oraz przedstawicieli społeczności wiernych, w tym bractw cerkiewnych. Sobory zbierały się rzadko, a najbardziej znaczące postanowienia zapadły w Wilnie w 1509 roku. Sobór wileński podjął postanowienia dotyczące stosunku duchowieństwa do władzy świec- kiej, określił sposób wyłaniania kandydatów na stanowiska kościelne, regulował życie kleru i sprawy sądownictwa5. Również królowie w celu podniesienia poziomu moralnego duchowieństwa próbowali zwoływać sobory duchowieństwa prawosławnego. Taką próbę podjął Zygmunt August w 1546 roku. Nie wiemy, czy ostatecznie sobór ten doszedł do skutku. Z zachowanych źródeł dowiadujemy się o soborach w latach 4 A. Mironowicz, Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII w., Białystok 1991, s. 66-70; tenże, Przynależność diecezjalna Brześcia do końca XVI wieku, „Białoruskie Zeszyty Historyczne”, nr 27, Białystok 2007, s. 5-16; tenże, История Туровско-Пинской епархии (XI – конец XVI вв.), [в:] Православие в духовной жизни Беларуси, Брест 2012, с. 7-9. 5 Акты исторические собранные и изданные Археографической комиссиею, т. I, Санкт-Петербург 1841, c. 525; „Русская Историческая Библиотека”, т. IV, кн. 1, Санкт-Петербург 1878, c. 5-18; A. Mironowicz, Kościół prawosławny w państwie Piastów i Jagiellonów, s. 223, 225. – 10 – 1514 i 1558. Oba sobory przyniosły usprawnienie organizacji we- wnętrznej Kościoła prawosławnego oraz podniosły dyscyplinę i stan moralny duchowieństwa ruskiego. Na soborze w 1514 roku doszło do kanonizacji Elizeusza, archimandryty monasteru ławryszewskiego6. Cechą charakterystyczną funkcjonowania Kościoła prawosław- nego w Rzeczypospolitej był szeroki udział czynnika świeckiego. Udział świeckich w życiu Cerkwi znajdował swój wyraz w soborach lokalnych (prowincjonalnych), które choć odbywały