POMNIKI PRZYRODY OBSZARU LOKALNEJ STRATEGII ROZWOJU W 2013 ROKU 1 © CREX - USŁUGI PRZYRODNICZE MAREK MALUŚKIEWICZ Opracowanie: AVIAN Jakub Glapan na zlecenie: CREX - USŁUGI PRZYRODNICZE Marek Maluśkiewicz Publikacja powstała w ramach Operacji: Inwentaryzacja pomników przyrody wraz z kampanią promocyjną lokalnego dziedzictwa przyrodniczego Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie Zadanie współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Osi 4 LEADER Pro- gramu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 Instytucja zarządzająca PROW na lata 2007-2013 – Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi 2 © CREX - USŁUGI PRZYRODNICZE MAREK MALUŚKIEWICZ SPIS TREŚCI I. WSTĘP ................................................................................................................................................... 4 II. TEREN INWENTARYZACJI ..................................................................................................................... 6 III. METODY .............................................................................................................................................. 7 IV. POMINIKI PRZYRODY OBSZARU LSR ................................................................................................... 8 1. Gmina Czarnków ........................................................................................................................... 11 2. Gmina Trzcianka ............................................................................................................................ 14 3. Gmina Wieleo ................................................................................................................................ 18 4. Gmina Drawsko ............................................................................................................................. 19 5. Gmina Krzyż Wielkopolski ............................................................................................................. 20 6. Gmina Lubasz................................................................................................................................. 23 7. Gmina Połajewo ............................................................................................................................ 25 V. WYBRANE POMNIKI PRZYRODY OBSZARU LSR ................................................................................. 26 1. Klon jawor w leśnictwie Zacisze (gm. Krzyż Wielkopolski) ............................................................ 27 2. Dąb szypułkowy „Wojtek” koło Smolarni (gmina Trzcianka) ........................................................ 27 3. Sosna zwyczajna w Klempiczu (gm. Lubasz) .................................................................................. 28 4. Lipa szerokolistna w Połajewie (gm. Połajewo) ............................................................................. 28 5. Głaz narzutowy w okolicach Radolinka (gm. Trzcianka) ................................................................ 29 6. Dęby szypułkowe w Kuźnicy Czarnkowskiej (gm. Czarnków) ........................................................ 29 7. Buki zwyczajne koło Smolarni (gm. Trzcianka) .............................................................................. 30 VI. PODZIĘKOWANIA ............................................................................................................................. 30 VII. LITERATURA ..................................................................................................................................... 30 3 © CREX - USŁUGI PRZYRODNICZE MAREK MALUŚKIEWICZ I. WSTĘP Pomniki przyrody uznawane są za najstarszą formę ochrony przyrody. Określenia tego użył po raz pierwszy niemiecki przyrodnik i podróżnik – Alexander Humboldt (żyjący w latach 1769-1858). Zgodnie z obowiązującą ustawą o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz. U. 2004 nr 92 poz. 880): pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieoży- wionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród in- nych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wo- dospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. Według danych GUS, w Polsce jest 36 318 pomników przyrody (z czego 3777 położonych jest w województwie wielkopolskim). Najwięcej wśród nich jest pojedynczych drzew (30073) oraz grup drzew (3643). Pozostałe – aleje drzew (701), głazy narzutowe (1050), a także skałki, jaskinie, źródła, wodospady, wywierzyska, jary, krzewy (łącznie w całym kraju jest 851 takich obiektów) – stanowią niewielką część pomników przyrody (GUS, 2011). Powszechnie uważa się, że pomnikami przyrody stają się drzewa, których obwód osią- gnie pewne rozmiary. Ustanowienie pomnika przyrody następuje w drodze uchwały rady gminy (po złożeniu odpowiedniego wniosku). Obecnie nie obowiązuje rozporządzenie Ministra Środo- wiska określające minimalne rozmiary drzew, które mogą być obejmowane ochroną pomniko- wą. Dostępnych jest natomiast wiele tabelek wskazujących jakie drzewo powinno zostać objęte taką formą ochrony. Informacje te należy zawsze traktować jedynie jako wskazówkę. Często drzewa o mniejszych rozmiarach mogą stanowić cenniejsze w skali gminy czy regionu okazy. Należy więc zwracać uwagę nie tylko na grubość pnia drzewa, ale także na indywidualne cechy, wyróżniające je z otoczenia. Wobec pomników przyrody wprowadza się zakazy np.: niszczenia, uszkadzania czy przekształcania obiektu lub obszaru, uszkadzania i zanieczyszczania gleby oraz dokonywania zmian stosunków wodnych. Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody (Dz. U. 2004 nr 92 poz. 880), na terenach niezabudowanych, jeżeli nie stanowi to zagrożenia dla ludzi lub mienia, drzewa sta- nowiące pomniki przyrody podlegają ochronie aż do ich samoistnego, całkowitego rozpadu. Pomniki przyrody mogą stać się lokalnymi atrakcjami przyrodniczymi. Niektóre z nich są znane w całej Polsce. Należą do nich chociażby dęby szypułkowe "Lech", "Czech" i "Rus", rosnące w Rogalinie niedaleko Poznania. Najstarszym drzewem w Polsce nie jest jednak dąb, a cis pospo- lity w Henrykowie Lubańskim (woj. dolnośląskie). Jego wiek szacuje się na 1300 lat. Najgrub- szym dębem w kraju jest dąb "Chrobry", który rośnie w Piotrowicach, w województwie lubu- skim (ma on ponad 10 m odwodu). Jeszcze nie tak dawno temu, powiat czarnkowsko-trzcianecki mógł się poszczycić naj- grubszą w kraju (i prawdopodobnie również najstarszą) gruszą pospolitą (fot. 1, 2), która rosła w gminie Drawsko, przy przejeździe kolejowym w Drawskim Młynie (Król, 1997). Drzewo kilka lat temu się przewróciło, pozostałości zmurszałego pnia można zobaczyć do dzisiaj (fot. 3). W wysokiej roślinności są one zupełnie niewidoczne i tylko nieliczni wiedzą gdzie ich szukać. Jednak obecnie w powiecie czarnkowsko-trzcianeckim jest wiele pomników przyrody, wyróżniających się nie tylko w skali regionu, ale także w skali kraju. Należą do nich tak potężne 4 © CREX - USŁUGI PRZYRODNICZE MAREK MALUŚKIEWICZ okazy jak np. dąb szypułkowy "Wojtek" koło Smolarni, lipa drobnolistna w Połajewie i klon ja- wor w leśnictwie Zacisze. Sosna zwyczajna w Klempiczu uznawana za jedno z najstarszych drzew tego gatunku w Polsce. Wybrane pomniki przyrody zostały zaprezentowane na końcu opracowania. Fot. 1, 2. Suchy pień gruszy pospolitej w Drawskim Młynie w 2003 r. Fot. 3. Fragmenty pnia gruszy pospolitej w Drawskim Młynie w 2013 r. Niestety niekiedy pomnikowe drzewa padają ofiarą wandali. Przykładem był dąb szy- pułkowy "Napoleon", który rósł w miejscowości Zabór (woj. lubuskie). Drzewo było kilkakrotnie podpalane, ostatecznie spłonęło w listopadzie 2010 roku (inf. ze strony internetowej Nadleśnic- twa Przytok). Był to wówczas najgrubszy dąb szypułkowy w Polsce (jego obwód mierzył ponad 5 © CREX - USŁUGI PRZYRODNICZE MAREK MALUŚKIEWICZ 10 m). Również głazy narzutowe są niekiedy celem kolekcjonerów lub kamieniarzy. Taki przy- padek odnotowano także w powiecie czarnkowsko-trzcianeckim. II. TEREN INWENTARYZACJI Obszar Lokalnej Strategii Rozwoju (LSR) obejmuje powiat czarnkowsko-trzcianecki (z wyjątkiem gminy miejskiej Czarnków). Obszar ten położony jest w północnej części woje- wództwa wielkopolskiego. Od zachodu graniczy z województwem lubuskim, a od północy - z zachodniopomorskim. W skład obszaru wchodzą następujące gminy: gmina miejsko-wiejska Trzcianka gmina miejsko-wiejska Krzyż Wielkopolski gmina miejsko-wiejska Wieleń gmina wiejska Czarnków gmina wiejska Drawsko gmina wiejska Lubasz gmina wiejska Połajewo Wyżej określony teren zajmuje powierzchnię 1798 km2 i zamieszkuje go ponad 75 tysię- cy osób. W powiecie czarnkowsko-trzcianeckim krzyżują się liczne szlaki komunikacyjne (na osi wschód-zachód i północ-południe), a także szlaki kolejowe. Ponad połowę obszaru (51%) po- krywają lasy. Dopiero na drugim miejscu (42%) znajdują się użytki rolne. Na uwagę zasługują liczne jeziora. Nad wieloma z nich funkcjonują kąpieliska, niekiedy też punkty gastronomiczne czy miejsca biwakowe. Największa rzeka – Noteć, przecina w poło- wie opisywany obszar i płynie w szerokiej dolinie, będącej miejscem występowania oraz waż- nym w skali kraju szlakiem migracyjnym wielu gatunków ptaków (Wylegała et al., 2008). Ma- lownicza rzeka Drawa jest szczególnie chętnie odwiedzana przez kajakarzy (najbardziej znanym turystą przemierzającym Drawę był papież Jan Paweł II). Na obszarze objętym LSR występują liczne