Pieniny – Zapora – Zmiany — Monografi e Pienińskie 2: 9–22, 2010 Zbiorniki Czorsztyński i Sromowiecki – położenie, charakterystyka, nazwy The Czorsztyn and Sromowce Reservoirs – location, characteristics and nomenclature ANDRZEJ JAGUŚ1, MARIUSZ RZĘTAŁA2 1 Akademia Techniczno-Humanistyczna, Wydział Nauk o Materiałach i Środowisku, ul. Willowa 2, 43-309 Bielsko-Biała, e-mail: [email protected] 2 Uniwersytet Śląski, Wydział Nauk o Ziemi, ul. Będzińska 60, 41-200 Sosnowiec, e-mail: [email protected] Abstract. This article presents the reservoirs behind the dams constructed on the Dunajec River in the Pieniny Region. The geographical location of the reservoirs as well as their basic morphometric parameters and functions they fulfi l are described. Nomenclature is also discussed and there appears to be signifi cant variation in reservoirs names. A proposal concerning nomenclature is formulated and justifi ed on terminological and linguistic grounds. Key words: geographical names, morphometrics parameters, reservoirs, Pieniny Region WPROWADZENIE tzw. nazw własnych (Grzenia 2002). Nazwy własne odgrywają bardzo ważne znaczenie w codziennej W latach 90. XX wieku, w środowisku geogra- komunikacji, pozwalając wyróżnić określone fi cznym pogranicza Pienin i Gorców, powstały osoby bądź podobne do siebie obiekty w prze- dwa sąsiadujące z sobą zbiorniki zaporowe strzeni geografi cznej. Precyzyjnie i poprawnie (główny i wyrównawczy). Retencjonują one wody sformułowana nazwa własna pozwala nie tylko rzeki Dunajec, spiętrzone zaporami wzniesionymi na jednoznaczną identyfi kację, ale posiada rów- w rejonie miejscowości Niedzica i Sromowce nież bardzo bogatą treść znaczeniową, generującą Wyżne. Budowa zbiorników oraz ich kilkuna- możliwość dokonania szczegółowej charaktery- stoletnie funkcjonowanie przyniosły z sobą wie- styki. W języku potocznym obiekty fi zycznogeo- lokierunkowe przeobrażenia krajobrazu doliny grafi czne (np. zbiorniki wodne, kompleksy leśne, Dunajca, będące przedmiotem licznych badań góry, potoki) są nazywane dość swobodnie, i ocen środowiskowych. często według ustnych przekazów lub przyzwy- W niniejszym artykule zawarto podstawowe czajeń. Poza tym ich nazwy, w przeciwieństwie informacje dotyczące położenia, morfometrii do nazw jednostek podziału administracyjnego i funkcji zbiorników. Szczególnej uwadze pod- bądź miejscowości, nie są wymieniane w bie- dano dodatkowo kwestię nazewnictwa zbiorników żącej dokumentacji administracyjnej. Stąd też jako obiektów geografi cznych. Nazwy obiektów wiele toponimów funkcjonuje w różnych, subiek- geografi cznych (toponimy) oraz nazwy osobowe tywnie konstruowanych formach. Sytuację taką (antroponimy) stanowią dwie podstawowe grupy stwierdzono właśnie w przypadku opisanych 10 PIENINY – ZAPORA – ZMIANY — Monografi e Pienińskie 2 w niniejszym artykule zbiorników wodnych. stanowiące Przełom Czorsztyński przez Pieniny. Dlatego też podjęto się dyskusji nad ich nazew- Przełom ten, wraz z Przełomem Pienińskim nictwem oraz sformułowania propozycji nazw Dunajca oraz przełomem Leśnickiego Potoku, własnych w świetle uzasadnień terminologicz- wyznaczają granice podziału Pienin na mniejsze nych i językowych, a także z uwzględnieniem jednostki fi zycznogeografi czne (Ryc. 1): Pieniny prowadzonych od kilkudziesięciu lat prób usta- Spiskie, Pieniny Właściwe, Małe Pieniny oraz lenia właściwych nazw i wyjaśnienia różnic ter- Grupę Golicy i Haligowskich Skał (Jaguś, Rzę- minologicznych w odniesieniu do wód stojących, tała 2009). Południową granicę Pienin stanowią zebranych i podsumowanych przez Bajkiewicz- doliny Łapszanki, Niedziczanki, Dunajca i Lip- Grabowską i Mikulskiego (1993). nika. Zapora Zbiornika Czorsztyńskiego została W tytule artykułu i treści charakteryzującej zlokalizowana w odcinku doliny oddzielającym zbiorniki, celem zapewnienia przejrzystości Pieniny Spiskie od Pienin Właściwych, pomiędzy i czytelności tekstu, prezentowane akweny zde- wzniesieniami Groby (604 m n.p.m.) oraz Pie- cydowano określić zgodnie z końcową propozycją kiełko (661 m n.p.m.). Z kolei zapora Zbiornika ich nazewnictwa jako „Zbiornik Czorsztyński” Sromowieckiego opiera się o „spisko-gubałow- (zbiornik główny) oraz „Zbiornik Sromowiecki” skie” oraz „pienińskie” zbocza doliny Dunajca (zbiornik wyrównawczy). – po stronie zachodniej (spiskiej) zbocza prze- chodzą w stoki wzniesienia Sosny (632 m n.p.m.), POŁOŻENIE I CHARAKTERYSTYKA ZBIORNIKÓW a po stronie wschodniej (pienińskiej) wzniesienia Pulsztyn (613 m n.p.m.). Lokalizacja geografi czna Pod względem administracyjnym zbiorniki są Położenie zbiorników w globalnej siatce równo- położone w powiecie nowotarskim na obszarze leżników i południków wyznaczają następujące trzech gmin: Czorsztyn, Łapsze Niżne i Nowy współrzędne geografi czne (Nazewnictwo... 2006): Targ, przy czym w obrębie gminy Nowy Targ − Zbiornik Czorsztyński – 49°26′44″ oraz znajduje się tylko niewielki fragment strefy cof- 20°15′45″, kowej Zbiornika Czorsztyńskiego. W uogólnieniu − Zbiornik Sromowiecki – 49°24′42″ oraz można stwierdzić, że hydrografi cznie lewo- 20°19′39″. Umiejscawiają one prezentowane stronne części obu zbiorników należą do gminy zbiorniki w strefi e państwowego pogranicza pol- Czorsztyn, natomiast prawostronne do gminy sko-słowackiego (Ryc. 1). Łapsze Niżne, a granica przebiega w obrębie Z kolei według regionalizacji geografi cznej powierzchni wodnej (Ryc. 2). W otoczeniu Polski (Kondracki 1998), zbiorniki znajdują zbiorników znajdują się miejscowości będące się na pograniczu kilku mezoregionów fi zycz- zarówno dziedzictwem krain historyczno-etno- nogeografi cznych – Gorców (513.52), Beskidu grafi cznych (Podhala i Spisza), jak i ukształto- Sądeckiego (513.54), Kotliny Orawsko-Nowo- wane w wyniku przenikania kultur regionalnych tarskiej (514.11), Pienin (514.12) oraz Pogórza (Nyka 2000). Spisko-Gubałowskiego (514.13) przechodzącego Typową miejscowością związaną z krainą w słowackie pasmo Magury Spiskiej (Ryc. 1). Podhala jest Dębno, z kolei miejscowości zlo- Jest to jednocześnie strefa kontaktu dwóch rozle- kalizowane po południowej stronie zbiorników głych podprowincji karpackich – Zewnętrznych (Frydman, Falsztyn, Niedzica) należą do Spisza. Karpat Zachodnich (513), do których należą m.in. Miejscowości położone po północnej stronie Gorce i Beskid Sądecki, oraz Centralnych Karpat zbiorników (Maniowy, Mizerna, Kluszkowce, Zachodnich (514), obejmujących na tym obszarze Czorsztyn, Sromowce Wyżne) zamieszkuje lud- tereny pozostałych wymienionych mezoregionów, ność wykazująca wpływy wielokulturowości, rozciągające się na południe od dolin Dunajca, w tym górale pienińscy. Budowa zbiorników Krośnicy i Grajcarka. wymagała wykupu lub pozyskania w zarząd Do utworzenia zbiorników, a ściślej lokalizacji ponad 1500 ha gruntów prywatnych, w tym ich zapór, wykorzystano zwężenie doliny Dunajca likwidacji około 500 zagród gospodarskich. Dla A. Jaguś & M. Rzętała – Zbiorniki – położenie, charakterystyka, nazwy 11 Ryc. 1. Położenie Zbiorników Czorsztyńskiego i Sromowieckiego na tle karpackich regionów fi zycznogeografi cznych: 1 – zbior- niki wodne, 2 – rzeki i potoki, 3 – granica państwowa, 4 – ważniejsze miejscowości. The location of the Czorsztyn and Sromowce Reservoirs in relation to the Carpathian physico-geographical regions: 1 – water bodies, 2 – rivers and streams, 3 – state border, 4 – signifi cant towns and villages. ich mieszkańców terenami osiedleńczymi stały i zlepieńców. Obszar położony na południe od się nowe Maniowy (nowa miejscowość zlokalizo- Niedzicy określa się pod względem geologicznym wana powyżej zlikwidowanej wioski Maniowy), mianem paleogenu podhalańskiego. Zalega tu Kluszkowce, Czorsztyn-Nadzamcze oraz Sro- monotonna tektonicznie, horyzontalna seria fl i- mowce-Wygon (Hobot, Stawiarski 2003). szowa cienkoławicowych łupków, piaskowców Zbiorniki Czorsztyński i Sromowiecki zostały i dolomitów żelazistych. utworzone w strefi e kontaktu trzech przebiegają- Regionalizacje klimatyczne obszaru Polski cych równoleżnikowo karpackich jednostek geo- wskazują na położenie omawianych zbiorników logicznych (Birkenmajer 1979, 1992). Obszar na w „karpackim regionie klimatycznym” (Wisz- północ od miejscowości Czorsztyn znajduje się niewski, Chełchowski 1987) lub regionie „obszary w obrębie tzw. paleogenu magurskiego, czyli górskie” (Woś 1996). Jest to obszar o dużym grubego kompleksu skał fl iszowych (głównie zróżnicowaniu przestrzennym stosunków klima- piaskowca magurskiego z przewarstwieniami tycznych i bardzo dużej zmienności częstości łupków) o tektonice fałdowej. Jedynie w części występowania poszczególnych typów pogody. cofkowej Zbiornika Czorsztyńskiego, w rejonie Wynika to głównie ze zróżnicowania hipsome- miejscowości Dębno, fl isz magurski jest przy- trycznego terenu i co za tym idzie kształtowania kryty słodkowodnymi osadami miocenu, pliocenu piętrowości klimatycznej (Woś 1996). Zbiorniki i starszego plejstocenu (iły, muły, piaski, żwiry). Czorsztyński i Sromowiecki znajdują się na gra- Strefę przebiegającą pomiędzy miejscowościami nicy dwóch – wyróżnianych w Pieninach – pięter Czorsztyn i Niedzica zajmują fałdowo-blokowe klimatyczno-wysokościowych: umiarkowanie struktury pienińskiego pasa skałkowego. Jest to ciepłego i umiarkowanie chłodnego. Pierwsze strefa silnie zgniecionych skał mezozoicznych, występuje generalnie do wysokości 520 m n.p.m. głównie wapieni wieku jurajskiego i kredo- i jest charakterystyczne dla południowych pod- wego, tkwiących w górnokredowej i trzeciorzę- nóży i stoków, natomiast drugie zaznacza się na dowej osłonie fl iszowej, zbudowanej z warstw ogół powyżej 520 m n.p.m., lecz na stokach