Przegląd Wschodni, t. XIV, z. 1 (53), s. , ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2015 Roman Duda Wrocław LWÓW I WILNO W MATEMATYCE MIĘDZYWOJENNEJ POLSKI Wstęp dzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r. wyzwoliło falę entuzjazmu i wolę wyróżnienia się na każdym polu, także Onaukowym. Międzywojenna Polska powołała 5 uniwersytetów i 3 politechniki, w tym Uniwersytet Jana Kazimierza i Politechnikę we Lwowie oraz Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie, co oznaczało, że blisko 40% akademickiego stanu posiadania mieściło się na Kresach Wschodnich. Nie było to mało, ale i wkład uczelni kresowych do nauki też okazał się niemały. Przedwojenna matematyka polska, oparta o tych 8 uczelni, szyb- ko zyskała międzynarodowe znaczenie, a jej ówczesne osiągnięcia należą do największych osiągnięć nauki polskiej w całym okresie jej dziejów. Śmiało można powiedzieć, że matematyka polska była wówczas trampoliną torującą drogę całej nauce polskiej do uznania w świecie. Celem tego artykułu jest przedstawienie roli ośrodków matematycznych Lwowa i Wilna w międzywojennym życiu matema- tycznym Polski i świata. Początki Sytuacja wyjściowa w obu miastach, Wilnie i Lwowie, była skrajnie różna. Oba szczyciły się wprawdzie parowiekową tradycją uniwer- sytecką (uniwersytet wileński powołał król Stefan Batory w 1579 r., a uniwersytet lwowski król Jan Kazimierz w 1661 r.), ale w Wilnie tradycja ta została brutalnie przerwana, kiedy władze carskie po zdławieniu powstania listopadowego zamknęły tamtejszy uniwersy- tet, natomiast uczelnia lwowska miała wprawdzie trudne okresy, ale 2 ROMAN DUDA była czynna niemal bez przerwy, a od jej repolonizacji w 1870 r. rola uniwersytetu lwowskiego w polskim życiu narodowym szybko rosła1. W przededniu I wojny światowej sytuacja w obu tych miastach była więc różna. Wilno było już osiemdziesiąt lat z górą pozbawione wyższej uczelni, a w konse- kwencji i środowiska naukowego, dla którego taka uczelnia stanowiłaby instytu- cjonalne i kadrowe oparcie. Pojawiło się tam wprawdzie w 1907 r. Towarzystwo Przyjaciół Nauk2, ale miało ono orientację humanistyczno-przyrodniczą, a jego działalność skupiała się na tworzeniu zaplecza humanistyczno-przyrodniczego w postaci biblioteki i muzeum. W gronie członków Towarzystwa nie było ani jednego naukowo czynnego matematyka, fizyka czy astronoma3. Nowoczesny uniwersytet nie może jednak istnieć bez matematyki, kiedy więc w 1919 r. został tam powołany Uniwersytet Stefana Batorego (dalej USB), był na nim osobny Wy- dział Matematyczno-Przyrodniczy. Osobny, bo na pozostałych uniwersytetach polskich, podobnie zresztą jak na wielu uniwersytetach w ówczesnym świecie, matematyka, nauki ścisłe i nauki przyrodnicze były kierunkami studiów na wydziałach filozoficznych. Kadry matematyczne dla tego Wydziału i programy nauczania trzeba było jednak ściągać z zewnątrz, a także od podstaw tworzyć bibliotekę matematyczną. Inaczej było we Lwowie. Tam też był stary uniwersytet, ale jego historia, chociaż długo trudniejsza, biegła jednak inaczej i nie została trwale przerwana. W czasach I RP uniwersytet ten pozostawał w cieniu Krakowa i Wilna (aktywnie zresztą był wówczas zwalczany przez Akademię Krakowską), a kiedy po I rozbio- rze znalazł się w rękach austriackich – długo pozostawał uczelnią prowincjonalną, na parę dekad nawet zdegradowaną do rangi gimnazjum czy liceum. Jednakże uzyskanie przez Galicję autonomii w 1870 r. i wprowadzenie na uniwersytecie polskiego języka wykładowego zapoczątkowało okres jego szybkiego rozwoju4. 1 Dzieje obu uczelni były wielokrotnie opisywane, m.in. J. B i e l i ń s k i, Uniwersytet Wileński (1579–1831), 3 tomy, Kraków 1899–1900; L. P i e c h n i k, K. P u c h o w s k i (red.), Z dziejów Almae Matris Vilnensis. Księga Pamiatkowa ku czci 400-lecia założenia i 75-lecia wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego, Kraków 1996; L. F i n k e l, S. S t a r z y ń s k i, Historya Uniwersytetu Lwowskiego, 2 części, Lwów 1894; Universitati Leopoliensi in memoriam. Trecentesimum quinquagesimum anniversarium suae fundationis celebrandi, Kraków 2011. 2 Por. H. Ilgiewicz, Societas Academiae Vilnensis. Towarzystwo Przyjaciół Nauk i jego poprzednicy (1907-1939), Warszawa 2008. 3 Nawiasem mówiąc, podobna sytuacja była w Poznaniu, gdzie w 1919 r. powołano Uniwersytet Poznański, ale miejscowe Towarzystwo Przyjaciół Nauk też nie miało w swoim gronie matematyków, fizyków czy astronomów. 4 Por. S. D o m o r a d z k i, The Growth of Mathematical Culture in the Lvov Area in the Autonomy Period (1870–1920), Praha 2012. LWÓW I WILNO W MATEMATYCE MIĘDZYWOJENNEJ POLSKI 3 Pierwszym matematykiem polskim na spolonizowanym uniwersytecie lwow- skim był Wawrzyniec Żmurko (1824–1889)5, jego zaś utalentowany uczeń Józef Puzyna (1856–1919) rozwinął już bardzo aktywną działalność dydaktyczną i or- ganizacyjną. Za sprawą Puzyny w 1908 r. przyszedł do Lwowa Wacław Sierpiński (1882–1969), który się tam habilitował i stworzył aktywne naukowo seminarium z nowej wtedy dziedziny matematyki: teorii mnogości i jej zastosowań. Prócz li- dera wśród uczestników tego seminarium byli znani później matematycy Zygmunt Janiszewski (1888–1920), Stefan Mazurkiewicz (1888–1946) i Stanisław Ruzie- wicz (1889–1941). Grupę tę rozproszył wprawdzie wybuch I wojny światowej, ale w jej trakcie Puzyna zdołał jeszcze ściągnąć do Lwowa Hugona Steinhausa (1887–1972), który też tam się habilitował, i założyć Towarzystwo Matematyczne 6 (oba wydarzenia miały miejsce w 1917 r.). Co więcej, coraz lepsza matematyka na uniwersytecie lwowskim (nazwanym w 1918 r. Uniwersytetem Jana Kazimierza, dalej UJK) miała silne wsparcie ze strony miejscowej uczelni technicznej, której początki sięgają 1844 r. i która po polonizacji w 1870 r. szybko zyskała status uczelni akademickiej, a w 1919 r. została nazwana Politechniką Lwowską (dalej PL)7. Obie te uczelnie, uniwersytet i politechnika, stanowiły solidne oparcie dla żywego w przededniu I wojny światowej ośrodka matematycznego we Lwowie, zapewniając kadry, programy i zaplecze. W 1919 r. Kresy Wschodnie, a na nich Wilno i Lwów, były jeszcze ogarnięte wojnami: polsko-litewską na Wileńszczyźnie, polsko-ukraińską w Galicji i pol- sko-bolszewicką na całym ich obszarze. Odradzająca się Polska budziła jednak powszechny entuzjazm polskiego społeczeństwa, tak że mimo tych wojen trwała praca organiczna, a w szczególności praca nad powstaniem wyższych uczelni w Polsce i rozwinięciem polskiego życia naukowego. Normalne warunki dla po- kojowego rozwoju przyniosło jednak dopiero zawarcie rozejmu z bolszewikami w 1920 r. i podpisanie traktatu pokojowego w Rydze w 1921 r. Pierwsza dekada we Lwowie Na początku dekady 1919–1929 Lwów był jeszcze ogarnięty wojną, najpierw polsko-ukraińską, a potem polsko-bolszewicką. Mimo to myślano o przyszłości, w tym o wznowieniu działalności uniwersytetu i politechniki. 5 Przy pierwszym pojawieniu się nazwiska polskiego matematyka podajemy jego lata życia. Niemal wszyscy wspomniani w tym artykule matematycy polscy mają swoje biogramy w książce: R. D u d a, Matematycy XIX i XX wieku związani z Polską, Wrocław 2012. 6 S. D o m o r a d z k i, Towarzystwo Matematyczne we Lwowie, [w:] Dzieje matematyki polskiej, red. W. Więsław, Wrocław 2012, s. 31–43. 7 Politechnika Lwowska 1844–1945, red. R. Szewalski, Wrocław 1993. 4 ROMAN DUDA Szybciej odrodziła się PL, bo we Lwowie pozostała niemal cała przedwojenna kadra. I katedrę matematyki piastował prof. Placyd Dziwiński (1851–1936), który miasta nie opuścił. II katedrę matematyki zajmował prof. Zdzisław Krygowski (1872–1955), ale ten w 1919 r. przyjął zaproszenie do objęcia katedry na nowo powstałym uniwersytecie w Poznaniu, przeniósł się do Poznania i stał się orga- nizatorem poznańskiej matematyki. Katedrę po nim objął rodowity lwowianin Antoni Łomnicki (1881–1941). Na politechnice były także dwie katedry geo- metrii wykreślnej. Pierwszą z nich zajmował od 1914 r. prof. Kazimierz Bartel (1882–1941), który w czasie polsko-ukraińskich walk o Lwów dowodził obroną dworca kolejowego, a potem był aktywnym politykiem (ministrem, premierem i senatorem), a także rektorem PL. Druga katedra geometrii wykreślnej powstała w 1921 r., a objął ją wychowanek Szkoły Politechnicznej (poprzedniczki PL) prof. Antoni Plamitzer (1889–1954)8. Na uniwersytecie sytuacja była trudniejsza. Nie żył Puzyna (zmarł 1919), a pierwszą nominację na profesora uniwersytetu otrzymał w 1919 r. przybysz z Kijowa, Eustachy Żyliński (1889–1954). Wykształcony w Kijowie, odbył jeszcze studia uzupełniające za granicą, a pod koniec wojny znalazł się w wojsku polskim i do Lwowa trafił z Warszawy. Drugim profesorem, mianowanym w 1920 r., został Hugo Steinhaus, a trzecim rodowity lwowianin Stanisław Ruziewicz (1889–1941), mianowany 1 stycznia 1921 r.9 Tak więc na początku pierwszej międzywojennej dekady obie lwowskie uczel- nie rozpoczęły działalność z obsadzonymi pięcioma katedrami matematycznymi i dwoma z geometrii wykreślnej. Dobrze się to wpisywało zarówno w tradycję miejsca jak i w ambicję społeczeństwa, które otrzymało wymarzoną przez poko- lenia własną państwowość. Był to solidny fundament instytucjonalny, kluczowy natomiast miał się okazać czynnik ludzki. Jeszcze w 1916 r. Steinhaus odkrył talent młodego studenta lwowskiej Szkoły Politechnicznej Stefana Banacha (1892–1945). Idąc raz Plantami w Krakowie usłyszał rozmowę o mierze Lebesgue’a. Było to wówczas w matematyce pojęcie nowe, a w parku tak nieoczekiwane, że Steinhaus zatrzymał się, podszedł do ła- weczki, na której siedzieli młodzi ludzie i przedstawił się. Jednym z tych młodych ludzi był właśnie Banach i tak się zaczęła znajomość Steinhausa