Urbanizacja gmin podmiejskich w świetle studiów uwarunowań... A R T Y K U £ Y Człowiek i Środowisko 38 (3-4) 2014, s. 5-28 Teresa Topczewska URBANIZACJA GMIN PODMIEJSKICH W ŚWIETLE STUDIÓW UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO. ASPEKTY METODOLOGICZNE Słowa kluczowe: urbanizacja, gmina, strefa podmiejska Warszawy, studium uwa- runkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, prognozowanie, programowanie i planowanie rozwoju i zagospodarowania przestrzennego gminy. 1. Wprowadzenie Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy (studium uikzp) sporządza się w celu określenia polityki przestrzen- nej, w tym lokalnych zasad zagospodarowania przestrzennego [Ustawa z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzen- nym]. W studium należy określić przeznaczenie terenów, dokonać podziału przestrzeni gminy na podstawowe obszary i strefy oraz określić zasady i graniczne standardy użytkowania terenów w poszczególnych strefach1. 1 Ustawodawca nie ustalił zunifikowanych obszarów o różnym przeznaczeniu ani zasad ich podziału na strefy o różnych funkcjach. 5 Teresa Topczewska Obszary rozwoju zabudowy/urbanizacji powinno się wyznaczać, uwzględ- niając potrzeby gminy w zakresie rozwoju mieszkalnictwa, działalności gospodarczej, infrastruktury społecznej i technicznej oraz jej możliwości ekonomiczne2. Ich powierzchnia powinna być szacowana na podstawie analizy dotychczasowego przebiegu i perspektywicznej prognozy zjawisk demograficznych i społeczno-gospodarczych. Powinno się uwzględniać nie tylko dotychczasowe rezerwy terenów przeznaczonych pod inwesty- cje w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego (m.p.z.p.), ale także wolne tereny na obszarach zainwestowanych. [J. Bobiński i T. Topczewska, 1996; Gospodarka Przestrzenna gmin, 1998; Z. Ziobrowski i inni, 1996]. Gminy podmiejskie, zwłaszcza położone w strefach oddziaływania dużych miast, podlegają szczególnej presji urbanizacji i zagrożeniom żywiołowego „rozlewania się” zabudowy. W celu racjonalnego gospoda- rowania ich przestrzenią niezbędne jest jednoznaczne oddzielanie obszaru przeznaczonego do zainwestowania od terenów otwartych, które powinny być chronione przed ekspansją zabudowy. W artykule przedstawiono wyniki analizy i oceny studiów uikzp dziesięciu gmin podmiejskich z punktu widzenia metodologii prac nad określeniem polityki urbanizacji. Szczególną uwagę zwrócono na sposoby i metody: prognozowania rozwoju (demograficznego, społeczno-gospodar- czego), określania potrzeb terenowych i możliwości rozwoju zagospodaro- wania przestrzennego, kształtowania struktury funkcjonalno-przestrzennej gminy, określania chłonności inwestycyjnej terenów. W ocenie ustaleń studiów uwzględniono ich spójność z przepisami Ustawy z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 28 kwietnia 2009 roku w sprawie projektu studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Odniesiono się ponadto do wska- zań metodycznych sporządzania studium, zawartych w opublikowanych poradnikach metodycznych. Do badań wybrano gminy położone w strefie oddziaływania War- szawy, w tym sześć gmin wiejskich (Lesznowola, Raszyn, Michałowice, Stare Babice, Izabelin, Jabłonna), dwie gminy miejsko-wiejskie (Piaseczno i Łomianki), dwa miasta (Kobyłka i Sulejówek). Objęte analizą studia uikzp 2 Gmina jest zobowiązana nie tylko do budowy dróg gminnych i innych elementów infrastruktury, ale także do wypłaty odszkodowania właścicielom nieruchomości, których część została wydzielona pod drogę. 6 Urbanizacja gmin podmiejskich w świetle studiów uwarunowań... zostały uchwalone w latach 2009-2014. Zmiany w stosunku do poprzednich dokumentów studiów zostały wprowadzone nie tylko ze względu na nowe podstawy prawne ich sporządzania3, ale także liczne wnioski – we wszyst- kich gminach – o zmianę przeznaczenia terenów rolnych na budowlane. Na wstępie należy zaznaczyć, że w żadnym analizowanym dokumen- cie studium nie przedstawiono oceny dotychczasowego procesu urbanizacji gminy – zakresu zjawiska i jego negatywnych skutków. Analizę i ocenę zmian w zagospodarowaniu przestrzennym opublikowała w internecie tylko gmina Łomianki. Studia uikzp zostały opracowane przez różne zespoły projektantów, wybrane przez władze gminne w drodze przetargów. Głównymi projek- tantami siedmiu studiów są architekci, a trzech studiów – architekci kra- jobrazu. W skład poszczególnych zespołów weszło od trzech do jedenastu specjalistów. Większość zespołów nie można uznać jako interdyscypli- narne. W niektórych zespołach zabrakło specjalistów od infrastruktury technicznej. Tylko w jednym zespole wziął udział socjolog. W żadnym zespole nie zatrudniono ekonomisty. Wyraźna jest przewaga architektów i architektów krajobrazu. 2. Prognozowanie rozwoju Prognozowanie rozwoju nie jest obowiązkiem sporządzającego stu- dium uikzp. W ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym nie zobowiązano gminy do przedstawienia uwarunkowań jej zagospodaro- wania przestrzennego, wynikających z sytuacji demograficznej, społecznej i gospodarczej. Tego rodzaju przesłanki polityki przestrzennej gminy mogą być określane w oparciu o prognozy zawarte w dokumencie strategii rozwoju, albo opracowane specjalnie na potrzeby studium. Powinny być one zorientowane na wskazanie przyszłych inwestycji (mieszkaniowych, gospodarczych, infrastrukturalnych) oraz związanych z ich realizacją po- trzeb terenowych. Użyteczność strategii rozwoju gminy do prac nad studium można ocenić z punktu widzenia uwzględnionej problematyki społeczno-go- spodarczej, a przede wszystkim stopnia rozpoznania przyszłych zdarzeń i procesów, które będą miały wpływ na przemiany w zagospodarowaniu 3 Do 2003 roku obowiązywały przepisy Ustawy z dnia 7 lipca 1994 roku o zagospo- darowaniu przestrzennym. 7 Teresa Topczewska i sposobach użytkowania terenów. Szczególnie przydatne (w warunkach gospodarki rynkowej) są prognozy opracowane w oparciu o metodę sce- nariuszy, która umożliwia uwzględnianie wielu zmiennych oraz genero- wanie kilku alternatywnych scenariuszy przebiegu zjawisk i procesów. [Z. Ziobrowski i inni, 1996] Analiza strategii rozwoju 10 badanych gmin wykazała słabość czę- ści diagnostyczno-prognostycznej tych dokumentów. Strategie rozwoju konstruowane są na podstawie analizy SWOT, opracowywanej w oparciu o wiedzę uczestników warsztatów (tzw. „lokalnych ekspertów”), a nie stu- dia specjalistów. Tylko w trzech dokumentach strategii (gmin: Lesznowola, Michałowice, Łomianki) odniesiono się do rozwoju zaludnienia w okresie perspektywicznym. Założenia dotyczące wzrostu liczby mieszkańców tych gmin określono na podstawie dotychczasowych tendencji przyrostu naturalnego i skali migracji. W strategii rozwoju gminy Michałowice za- łożono warianty rozwoju demograficznego (umiarkowany i dynamiczny). We wszystkich strategiach nie przewiduje się skali rozwoju budownictwa mieszkaniowego i działalności gospodarczej. W studiach uikzp dwóch gmin (Stare Babice, Kobyłka) brakuje założeń dotyczących liczby mieszkańców w okresie perspektywicznym (2020 rok). W studiach sześciu gmin (Lesznowola, Raszyn, Michałowi- ce, Łomianki, Jabłonna, Sulejówek) przyjęto założenia dotyczące liczby ludności w okresie perspektywicznym (2020 r.), w tym w studiach trzech gmin (Raszyn, Michałowice, Łomianki) w dwóch wariantach. Podobnie jak w dokumentach strategii, zakładane w perspektywie liczby ludności nie są uzasadniane. W przypadku gminy Lesznowola i Michałowice istnieje rozbieżność między strategią a studium w kwestii przyszłego zaludnienia. Dla gminy Izabelin została wykonana (w ramach prac nad studium uikzp) „Ekspertyza rozwoju demograficznego do roku 2020” na potrzeby plano- wania rozwoju mieszkalnictwa. Określono rozmieszczenie ludności w 2020 roku w poszczególnych jednostkach osadniczych. W tabeli 1 zestawiono dane dotyczące zaludnienia badanych gmin w latach 1990, 2000, 2011 – według GUS oraz zakładaną liczbę miesz- kańców w 2020 roku – według studiów uikzp. W okresie 2000-2011 w większości badanych gmin zaznaczyła się wyższa dynamika wzrostu liczby ludności niż w ubiegłym okresie 1990-2000. Dwie gminy (Jabłonna i Lesznowola) niemal podwoiły liczbę mieszkańców. W sześciu gminach (Raszyn, Izabelin, Michałowice, Łomianki, Stare Babice, Piaseczno) liczba ludności wzrosła w granicach 115-166%. W dwóch miastach (Kobyłka, Sulejówek) zaludnienie pozostało niemal na tym samym poziomie. Na 8 Urbanizacja gmin podmiejskich w świetle studiów uwarunowań... okres perspektywiczny do 2020 roku wysoki wzrost liczby mieszkańców założono w gminie Lesznowola (o 100%), w mieście i gminie Łomianki (o 65% – w II wariancie), w gminie Izabelin (o ok. 65%) oraz w gminie Jabłonna (o 49%). Tabela 1. Zaludnienie badanych gmin w latach 1990-2011 i prognoza na 2020 rok Gmina/ 1990- 2000- 2011- 1990 2000 2011 2020 /miasto 2000 2011 2020 m. i gm. 37 800 44 300 73 450 90 000 117,2 165,8 . Piaseczno gm. Leszno- 9 300 11 200 21 469 43 000 120,4 191,7 200,3 wola gm. Raszyn 16 600 18 400 21 190 wariant I 110,8 115,2 108,5 23 000 118,0 wariant II 25 000 gm. Micha- 10 600 13 100 16 918 wariant I 123,6 129,1 94,6 łowice 16 000 118,2 wariant II 20 000 gm. Stare . 12 400 17 137 . 138,2 . Babice4 gm. Izabelin . 8 400 10 343 17 000 . 123,1 164,4 m. i gm. 14 200 17 600 24 231 wariant I 123,9 137,7 Łomianki 32-35 000 wariant II 40 000 gm. Jabłon- 7 300 8 600 16 809 25 000 117,8 195,4 148,7 na m. Kobyłka 13 600 16 600 20 186 . 122,1 121,6 . m. Sulejó- 16 400 17 800 19 323 23 000 108,5 108,6 119,0 wek Źródło: liczba ludności w 1990,