Zvonimir Freivogel Okręty liniowe typu „Tegetthoff” Tarnowskie Góry 2009 OKRĘTY WOJENNE numer specjalny 27 Drodzy Czytelnicy! W czerwcu i listopadzie 2008 przypadły dwie tragiczne rocznice. Przed 91 laty zatonęły dwa austro-węgierskie okręty liniowe, należące do tzw. kla- sy „drednotów”. Mowa o „Szent Istvánie” i „Viribus Unitisie”. Niniej- szą monografię chciałbym zadedykować dzielnym członkom załóg obu okrętów, które na zawsze pogrążyły się w otchłaniach Morza Adriatyckiego. Podziękowania: serdecznie dziękuję p. Josefowi („Jupp”) Scheidtowi z Vierkir- chen koło Monachium w Niemczech za okazaną mi pomoc przy identyfikowaniu niektórych bardzo „podchwytliwych” fotografii, które zdobią niniejszą monografię. Danksagung: eine große Hilfe beim Identifizieren der Schiffe auf einigen „knif- fligen Fotos” war Ing. Josef „Jupp” Scheidt aus Vierkirchen bei München gewesen. Zvonimir Freivogel Okład­ka: Szent István na pełnej prędkości. Mal. © Danijel Frka Strona­tytułowa: Piękna nastrojowa fotografia Szent István wykonana w Poli. Polecamy monografie! Fot. zbiory Lothar Baumgartner Okręty liniowe typu „Tegetthoff” Zvonimir Freivogel Tłumaczenie z języka niemieckiego Michał Jarczyk Redaktor serii: Jarosław Malinowski Rysunki: Jerzy Lewandowski, Željko Prša Plansze kolorowe: Waldemar Kaczmarczyk Opracowanie graficzne: Jarosław Malinowski Skład, druk i oprawa: Drukpol, Tarnowskie Góry Źródła fotografii/Photo credit: ARGE: „Arbeitsgemeinschaft für österreichische Marinegeschichte” w następujących osobach: Wladimir Aichelburg, Lothar Baumgartner, Franz-Ferdinand Bilzer, Georg Pawlik, Polecamy magazyn „Okręty Wojenne”! Friedrich Prasky, Erwin Sieche. Wladimir Aichelburg, Lothar Baumgartner, BfZ: Bibliothek für Zeitgeschichte, Andrzej Danilewicz, Hartmut Franke (†), Danijel Frka, René Greger, Zdenko Kinjerovac, Zlatko Krašković, Ivo Marendić (†), Robert Oedl (†), Georg Pawlik, Boris Pleic, Friedrich Prasky, Achille Rastelli, Karl Schrott (†), Franz Selinger, Erwin Sieche, Velimir Vukšić ISBN 978-83-61069-05-8 ISSN 1231-014X Copyright © Wydawnictwo „Okręty Wojenne” 2009 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książ- ki nie może być kopiowana w żadnej formie, ani żad- nymi metodami mechanicznymi ani elektronicznymi, łącznie z wykorzystaniem systemów przechowywania Wydawca i odtwarzania informacji bez pisemnej zgody właści- ciela praw autorskich. Wydawnictwo „Okręty Wojenne” All right reserved. No part of this book may be Krzywoustego 16, 42-605 Tarnowskie Góry reproduced or transmitted in any form or by any means, tel. (032) 384-48-61 electronic or mechanical, includiong photocopying, recording or any information storage and retreival e-mail: [email protected], www.okretywojenne.pl system without written from copyright owner. ING Bank Śląski 94 1050 1386 1000 0002 0086 6507 Niniejsza monografia zawiera jedną rozkładówkę z 2 planami okrętów w skali 1:400. 2 Uwaga! Stanowi ona jej integralną część i nie może być sprzedawana oddzielnie. Viribus Unitis przed rokiem 1914; od swoich bliźniaków różnił się m.in. okrągłym podestem z reflektorem na bocznej ściance dźwigu a na fokmaszcie brakuje charakterystycznego dla Tegettfhoff i Prinz Eugen podestu. Fot. zbiory ARGE Geneza okrętów Powstanie austro-węgierskich noughta. Takim klasycznym przedsta- „predrednotami” wzgl. „półdrednota- „drednotów” wicielem ery „przeddrednotowej” był mi”. Układ sił na morzach świata nie od Pod koniec XIX wieku brytyjskie pan- brytyjski typ King Edward VII uzbrojony zaraz się zmienił, gdyż Royal Navy na- cerniki typu Royal Sovereign i Cano- w cztery armaty kal. 305 mm w dwóch dal pozostawała władczynią mórz, gdyż pus służyły pozostałym państwom jako podwójnych wieżach, czterech pojedyn- pozostałym państwom zajęło trochę wzór godny do naśladowania. Te wspo- czych armat kal. 254 mm oraz w bate- czasu, aby wyjść z dołków startowych, mniane i określane mianem „jednorod- rię dwunastu dział kazamatowych kal. co było równoznaczne z początkiem nych” okrętów liniowych, uzbrojone 152 mm. Na tym typie wzorowali się Ja- nowego wyścigu zbrojeń. Jako pierwsze były w cztery armaty kalibru główne- pończycy budując swoją Sattsumę, a Au- rękawicę podjęły Stany Zjednoczone go (w zależności od danego państwa był striacy swój typ Radetzky. Wnioski pły- oddając do służby dwa okręty liniowe to zazwyczaj kaliber 343, 305, 280 lub nące z wojny chińsko-japońskiej roku typu South Carolina (8 armat kal. 305 240 mm) zgrupowane w dwóch dwuar- 1895, hiszpańsko-amerykańskiej roku mm, w czterech ustawionych wzdłuż matnich wieżach, po jednej na dziobie 1898, czy w końcu rosyjsko-japońskiej osi symetrii kadłuba podwójnych wie- i na rufie oraz od 12 do 16 armat śred- lat 1904/05 zastosowano w trakcie bu- żach artyleryjskich, z czego dwie w su- niego kalibru (138 do 152 mm). Wyją- dowy nowego, niemalże „rewolucyjne- perpozycji, co umożliwiało prowadze- tek tworzyły, jak zawsze, chciałoby się go” okrętu liniowego, któremu nadano nie ognia ponad wieże ustawione na powiedzieć, jednostki francuskie, które nazwę Dreadnought, od którego wzięło pokładzie), po części dlatego, że stępki uzbrojone były w pojedyncze wieże ar- się określenie całego pokolenia okrętów pod oba amerykańskie pancerniki poło- tyleryjskie dwóch różnych kalibrów, jak tej klasy. Sam Dreadnought charaktery- żone zostały wcześniej niż w przypad- na przykład pancernik Bouvet, który na zował się baterią armat jednorodnego ku brytyjskiego pierwowzoru. Do grona dziobie i rufie miał po jednej pojedyn- kalibru, która składała się z dziesięciu nowych jednostek dołączyły następnie czej wieży kal. 305 mm oraz dwie poje- armat kal. 305 mm (w pięciu podwój- niemieckie typu Nassau i Helgoland (ich dyncze armaty kal. 274 mm ustawione nych wieżach). Jego uzbrojenie uzupeł- uzbrojenie składało się z dwunastu ar- na obu burtach (tzw. układ w kształcie niały małokalibrowe działka do zwal- mat kal. 280 mm wzgl. sześciu podwój- rombu). czania nieprzyjacielskich torpedowców. nych wieżach ustawionych heksagonal- Późniejsze pancerniki zostały dodat- Okręty nowej klasy – wszystkie pozo- nie), brazylijski typ Minas Gerais (12 x kowo uzbrojone w baterię armat szyb- stałe państwa podążyły w ślady Brytyj- 305 mm) oraz najmniejsze „dredno- kostrzelnych, które umieszczone były czyków – wykazały swoją bezwzględną ty” świata, hiszpański typ España (tylko poniżej wież artylerii głównej, co było przewagę jakościową nad starszymi do 4 podwójne wieże kal. 305 mm; po jed- charakterystyczne dla okresu przed tej pory zbudowanymi jednostkami tej nej na dziobie i rufie i dwa przesunięte pojawieniem się brytyjskiego Dread- klasy, nazywanymi z perspektywy czasu na obu burtach). 3 Habsburg podczas prób stoczniowych. Charakterystyczną cechą tego typu były dwa kominy i liczne działa kal. 150 mm. Fot. zbiory Franz Selinger Monarchia austro-węgierska po po- głównych. Już wyżej wspomniano o ty- nych wieżach. Niektóre prace studyj- jawieniu się Dreadnoughta nadal pozo- pie Radetzky z 2 podwójnymi wieżami ne przypominały swoim wyglądem już stała wierna typowi okrętu liniowego kal. 305 mm po jednej na dziobie i ru- „małe drednoty” uzbrojone na przykład uzbrojonego w armaty dwóch kalibrów fie oraz 8 armat kal. 240 mm w bocz- w sześć armat kal. 305 mm w dwóch po- Erzherzog Ferdinand Max był ostatnią jednostką typu Erzherzog, który wyróżniał się swoimi trzema kominami, po których był tak łatwo rozpoznawalny sposród okrętów c.k. floty. Fot. Erwin Sieche 4 Erzherzog Franz Ferdinand przy boi 35 w Poli, między lipcem 1917 r. (usunięcie sieci przeciwtorpedowych) a październikiem 1918 r. Fot. zbiory Lothar Baumgartner dwójnych i w dwóch pojedynczych wie- sję, wchodzące w skład utworzonego o wyporności oscylującej pomiędzy żach, bądź w osiem armat kal. 280 mm przez siebie Trójprzymierza. Pomimo to, 18 000 a 19 000 tonami. Pierwsze plany w czterech podwójnych wieżach, po jed- Włosi i Austriacy nie byli w stanie zre- opracowane przez Techniczny Komitet nej na dziobie i rufie i po jednej na każ- zygnować ze wzajemnej rywalizacji, tu- Marynarki (Marine Technisches Kom- dej burcie. Austriaccy konstruktorzy byli dzież pokonać żywionych w stosunku mitee) z Poli przewidywały jednostki jednak zmuszeni do ciągłych oszczędno- do siebie wzajemnych animozji, będą- uzbrojone w cztery podwójne wieże ar- ści i dodatkowo musieli zwracać uwagę cych pochodną starcia zbrojnego z roku matnie kal. 305 mm L/45. Były inżynier na ograniczenia wynikające z parame- 1866, kiedy to armia austriacka odniosła budownictwa okrętowego, Siegfried Po- trów będących do dyspozycji suchych nad włoską ciąg zwycięstw. Austriacka pper, który po przejściu na emeryturę doków. Planowane jednostki nie mogły flota natomiast pokonała w bitwie pod Admirał Rudolf Montecuccoli Polinago, który przekraczać wyporności 16 000 ton, co Lissą (obecnie Vis w Chorwacji) silniej- zadecydował o budowie nowych drednotów stanowiło główny problem w przypadku szą flotę włoską, co pozwoliło ochronić dla c.k. floty. Fot. zbiory Karl Schrott zwartych i „przeładowanych” kadłubów wyspę i całe wybrzeże wschodniej Dal- jednostek wspomnianej klasy. Podobne macji przed włoską okupacją. Ponieważ problemy wynikły w wyniku notorycz- Austriacy ulegli włoskiemu sojuszniko- nej i błędnie rozumianej oszczędności wi, czyli Prusom, byli zmuszeni odstąpić podczas prac nad planami późniejszych pewne obszary (Wenecja) Włochom. jednostek typu Tegetthoff. Z powyżej przytoczonych, czysto hi- storycznych powodów, opublikowany Marynarka Wojenna Austro-Węgier w niemieckim czasopiśmie fachowym włącza się do wyścigu zbrojeń „Marine Rundschau” artykuł, który do- W roku 1908 Austro-Węgry dyspo-