BIULETYN POLSKIEGO TOWARZYSTWA JÊZYKOZNAWCZEGO BULLETIN DE LA SOCIÉTÉ POLONAISE DE LINGUISTIQUE ZESZYT LV – FASCICULE LV WYDAWNICTWO ENERGEIA KOMITET REDAKCYJNY Redaktor: Kazimierz Polañski Cz³onkowie: Andrzej Bogus³awski, Stanis³aw Karolak, Ruta Nagucka, Krystyna Pisarkowa, Aleksander Szulc Sekretarz: Krzysztof Kor¿yk ADRES REDAKCJI: al. Mickiewicza 9/11 31-120 Kraków e-mail: [email protected] Wydane z zasi³ku Komitetu Badañ Naukowych ISSN 0032-3802 © Copyright by Wydawnictwo Energeia Warszawa 2000 Wydawnictwo Energeia, skr. poczt. 43, 00-976 Warszawa Sk³ad: Wydawnictwo Energeia, Warszawa Druk: Drukarnia Matrix, Warszawa Printed in Poland SPIS RZECZY – TABLES DES MATIÈRES Artyku³y M. Tokarz (Katowice), Semantyka sytuacyjna a interpretacja wypowiedzi niedo- s³ownych .............................................................................................................. 5 J. Wajszczuk (Warszawa), Can a division of lexemes according to syntactic crite- ria be consistent?.................................................................................................. 19 K. Pisarkowa (Kraków), The reception of Bronis³aw Malinowskis work and the obligations of a linguist ....................................................................................... 39 J. Puzynina (Warszawa), Aleksander Brückner uczony i cz³owiek ................... 53 W. Wysoczañski (Wroc³aw), Ekologia jêzyka jako dyscyplina heterogenicznego opisu jêzyka ......................................................................................................... 63 G.A. Kleparski (Lublin), Kierunki typologiczne w badaniach nad zmian¹ znacze- niow¹ wyrazów .................................................................................................... 77 J. Kida (Rzeszów), Lingwistyka stosowana i jej wp³yw na modernizacjê dydak- tyki jêzyków ........................................................................................................ 91 I.R. Danka (£ód), Wprowadzenie nazw dni tygodnia na indoeuropejskim i ugro- fiñskim obszarze jêzykowym .............................................................................. 105 W. Mañczak (Kraków), Lingwistyka a prehistoria ............................................... 121 J. Sierociuk (Poznañ), Jêzyk wsi jako odbicie uwarunkowañ lokalnych ............. 129 M. Kita (Katowice), Jêzykoznawstwo wobec synergizmu ró¿nych kodów roz- mowy ................................................................................................................... 139 M. Ampel-Rudolf (Rzeszów), Konwencjonalne gesty i mimika we wspó³czes- nej literaturze ....................................................................................................... 149 J. Perlin (Warszawa), O pewnym przypadku dwusystemowoci s³owotwórczej ...... 159 Recenzje K. Pisarkowa (Kraków), Gunter Senft, Kilivila – the language of the Trobriand islanders. Berlin, New York, Amsterdam: Mouton de Gruyter 1986 .................. 169 K. Pisarkowa (Kraków), Gunter Senft, Classificatory particles in Kilivila. Oxford, New York: Oxford University Press 1996 ........................................................... 183 W. Mañczak (Kraków), Jadwiga Waniakowa, Nazwy dni tygodnia w jêzykach indoeuropejskich. Kraków: Dzia³ Wydawnictw Qundacji Wspierania Owiaty i Kultury 1998 ..................................................................................................... 195 4 SPIS RZECZY Bibliografia K. Kor¿yk (Kraków), Polska bibliografia jêzykoznawstwa ogólnego i indoeuro- pejskiego oraz jêzyków nieindoeuropejskich za rok 1998 z uzupe³nieniami ..... 199 Sprawy administracyjne Walne Zgromadzenie Cz³onków PTJ w r. 1999......................................................... LVII Zjazd Naukowy PTJ w r. 1999 .......................................................................... 251 253 BULLETIN DE LA SOCIÉTÉ POLONAISE DE LINGUISTIQUE, fasc. LV, 1999 ISSN 0032-3802 MAREK TOKARZ Katowice Semantyka sytuacyjna a interpretacja wypowiedzi niedos³ownych 1. Wprowadzenie Badania nad nieliteralnym znaczeniem wyra¿eñ to obecnie jeden z najintensyw- niej rozwijanych dzia³ów klasycznej pragmatyki. Zdolnoæ do wyjanienia takich zja- wisk jêzykowych jak np. ironia i metafora jest wedle dzisiejszych standardów nie- zwykle wa¿nym sprawdzianem adekwatnoci teorii pragmatycznej. Qakt, i¿ bardzo czêsto nadawca mówi jedno, faktycznie komunikuj¹c co ca³kiem innego, stanowi³ inspiracjê i punkt wyjcia ju¿ najwczeniejszych koncepcji implikatury (Grice 1975) i porednich aktów mowy (Searle 1969, 1975), a w opracowaniach póniejszych fakt ten ma na ogó³ znaczenie pierwszoplanowe. W odniesieniu do komunikacji niedo- s³ownej od kilku lat prowadzone s¹ te¿ intensywne badania empiryczne metodami laboratoryjnymi (w ten sposób testowano na przyk³ad z wynikiem negatywnym hipotezê mówi¹c¹, ¿e interpretacja komunikatu dos³ownego zajmuje mniej czasu, ni¿ interpratacja komunikatu niedos³ownego), a tak¿e metodami obserwacyjno-statystycz- nymi (badano np. frekwencjê metafor w spontanicznych dialogach i frekwencjê wy- powiedzi ironicznych w programach telewizyjnych). Przegl¹d wyników tych badañ w odniesieniu do metafory zawieraj¹ m.in.prace Gibbs (1994) i Shen (1999), w odnie- sieniu za do ironii Dews i Winner (1999). Zagadnienia te zreszt¹ rozwa¿a siê nie tylko na gruncie jêzykoznawstwa i filozofii analitycznej. Opracowano na przyk³ad podstawy teoretyczne komunikacji niedos³ownej dla celów terapeutycznych w psy- chologii klinicznej (por. Barker 1997). Samo zjawisko ma skalê ogromn¹. Stwierdzo- no bowiem, ¿e nawet zwierzêta posiadaj¹ umiejêtnoæ celowego nadawania sygna³ów niezgodnie z ich biologicznie zakodowanym znaczeniem (por. np. Mitchel 1993). Przed publikacj¹ pracy Gricea tradycja logiczna nakazywa³a w analizie wyra¿eñ przenosz¹cych podtekst stosowanie tych samych obiektywnych kryteriów, które sto- suj¹ siê do wypowiedzi literalnych. Tak wiêc np. w rozwa¿aniach logiczno-filozoficz- 6 MAREK TOKARZ nych nad metafor¹ koncentrowano siê na poszukiwaniu warunków jej prawdziwoci, co w gruncie rzeczy by³o równowa¿ne zagadnieniu istnienia literalnego przek³adu. Podejcie takie poddali surowej krytyce Lakoff i Johnsson (1980), dla których specy- ficzne funkcje pe³nione przez metafory w naszym systemie pojêciowym czyni¹ pyta- nie o ich prawdziwoæ zawsze nieistotnym, a przewa¿nie nawet z gruntu bezsensow- nym. Ju¿ wczeniej zreszt¹ filozofowie jêzyka wyra¿ali w¹tpliwoci co do zasadnoci stosowania tradycyjnych kategorii logicznych do jêzyka niedos³ownego. Pytano bo- wiem, ca³kiem s³usznie, dlaczego ludzie w ogóle mieliby siê pos³ugiwaæ tak wyrafi- nowanymi konstrukcjami jêzykowymi, gdyby zawsze istnia³a dla nich identyczna co do treci konstrukcja dos³owna. W swoim klasycznym artykule Black (1962), twórca interakcyjnej teorii metafory, kwestionuje celowoæ dystynkcji prawdziwy fa³szy- wy konstatuj¹c, ¿e metafora raczej tworzy podobieñstwa, ni¿ stwierdza podobieñ- stwa ju¿ istniej¹ce. To doæ powszechne dzi stanowisko nadaje metaforze pewne cechy performatywu. W wielu pracach niedos³owne figury stylistyczne dzieli siê na konwencjonalne, tj. u¿ywane powszechnie w codziennych dialogach, oraz twórcze, bêd¹ce domen¹ wyrafinowanej retoryki i literatury piêknej. S³ynna praca Lakoffa i Johnssona (1980) powiêcona jest niemal wy³¹cznie tym pierwszym, równie za wa¿na praca Sperbera i Wilson (1986), przynajmniej w odniesieniu do metafory wy³¹cznie tym drugim. Wedle pragmatyków, interpretacja figur konwencjonalnych jest prosta i stosunkowo jednoznaczna, czêsto do tego stopnia, ¿e odbieramy je jako wypowiedzi dos³owne, podczas gdy interpretacja figur twórczych jest z³o¿ona i nie prowadzi zazwyczaj do jednoznacznych konkluzji, lecz zaledwie do wi¹zki s³abych i niepewnych implikatur. Podwa¿enie tego w³anie pogl¹du jest jednym z celów niniejszego artyku³u. Podej- miemy próbê uzasadnienia nastêpuj¹cego stanowiska: precyzja interpretacji wypo- wiedzi nieliteralnej mniej zale¿y od tego, na ile wypowied ta jest nowa i twórcza, bardziej za od tego, na ile wyrany kierunek nadaj¹ interpretacji towarzysz¹ce jej zewnêtrzne okolicznoci. Zanalizujemy w tym celu proces inferowania podtekstu przez odbiorcê, wykorzystuj¹c model aktu komunikacyjnego oparty na pewnej odmianie semantyki sytuacyjnej. Model ten zosta³ szerzej opisany w pracy Tokarz (1997). Wcze- niej jednak zrealizujemy inny cel: dokonamy wstêpnej klasyfikacji komunikatów niedos³ownych w oparciu o pewne czysto logiczne kryterium. 2. Aluzja, ironia, metafora W logice dos³owne znaczenie zdania jest w pe³ni reprezentowane przez warunki jego prawdziwoci. Myl tê najdobitniej wyrazi³ Cresswell (1973), identyfikuj¹c treæ zdania a z ogó³em tych mo¿liwych wiatów, w których a jest prawdziwe. Okrelenie to jest równowa¿ne nastêpuj¹cemu: treæ dos³owna zdania a, symbolicznie TD(a), to zbiór tych wszystkich informacji, które z tego zdania logicznie wynikaj¹. Prowadzi to do nastêpuj¹cego wzoru, w którym znak ^ to w³anie symbol wynikania: TD(a) := { b : a ^ b }. SEMANTYKA SYTUACYJNA 7 W praktyce, wyprowadzaj¹c informacje sk³adaj¹ce siê na treæ komunikatu a, nie pos³ugujemy siê wy³¹cznie nim samym. Opieramy siê dodatkowo na swojej ogólnej wiedzy o wiecie, która pe³ni wówczas rolê czego w rodzaju aksjomatów systemu. Na przyk³ad, w sk³ad treci zdania Jan jest chirurgiem, wejd¹ nie tylko takie informa- cje jak: Kto jest chirurgiem, Jan jest chirurgiem lub kardiologiem, Nie jest prawd¹, ¿e Jan nie jest chirurgiem (s¹ to czysto logiczne elementy treci), lecz tak¿e informa- cje takie jak: Jan jest doros³y, Jan jest mê¿czyzn¹, Jan ma wy¿sze wykszta³cenie, które s¹