Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı BURSA, KUMYAKA (Sige), BAŞMELEKLER (Archangeloi) KİLİSESİ A. Nazlı SOYKAN Doktora Tezi Ankara, 2018 BURSA, KUMYAKA (Sige), BAŞMELEKLER (Archangeloi) KİLİSESİ A. Nazlı SOYKAN Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Doktora Tezi Ankara, 2018 v ÖZET SOYKAN, A. Nazlı. Bursa, Kumyaka (Sige), Başmelekler (Archangeloi) Kilisesi, Doktora Tezi, Ankara, 2018. Başmelekler Kilisesi Bithynia Bölgesi’nde, Bursa’nın 36,6 km. kuzeybatısında, Mudanya ilçesinin 6,5 km. batısında, Tirilye’nin 5 km. doğusunda, Kumyaka Beldesi sınırları içerisinde yer almaktadır. Çalışmanın temel amacı yapının belgelenmesi, tanıtılması, sorunlarının ortaya konulması ve sorunlarına çözüm önerileri getirilmeye çalışılmasıdır. Çalışmanın öncelikli konusu Başmelekler Kilisesi’nin mimarisidir. Bu bağlamda yapının mimarisinden ayrı tutulamayacak olan duvar resimleri, mimari plastiği ve malzeme tekniği de ayrı ayrı ele alınmıştır. Bu kapsamda ele alınan konular Bithynia bölgesinin kısa tarihçesi, Başmelekler Kilisesi ile ilgili yapılmış araştırmalar, Başmelekler Kilisesi’nin ayrıntılı mimari tasviri, mimari plastik katalogu, yapıda bulunan duvar resimlerinin tanıtımı, Kiborion plan tipi, karşılaştırmalı değerlendirme, yapıyla ilgili restitüsyon önerileri, sonuç ve malzeme analizleridir. Anahtar Sözcükler Başmelekler Kilisesi, Bithynia, Kumyaka, Sige, Bursa, Kiborion Plan Tipi, Anargyri. vi ABSTRACT SOYKAN, A. Nazlı. Bursa, Kumyaka (Sige), The Church of the Archangels (Archangeloi), Ph. D. Dissertation, Ankara, 2018. The Church of the Archangels is located in Bithynia Region, 36,6 km northwest of Bursa, 6,5 km west of Mudanya, 5 km. east of Tirilye and placed within the borders of the town of Kumkaya. The study primarily attempts to introduce and document the construction as well as to discuss the problems regarding the construction and offer solutions to those problems. The main concern of the study is the architecture of the Church of the Archangels. In this sense, the integral components of the architecture of the construction such as wall paintings, architectural plastic and material technique have been examined separately. The study includes a brief history of Bithynia region, earlier research on the Church of the Archangels, a detailed architectural depiction of the church, architectural plastic catalogue, introduction of the wall paintings in the building, Kiborion plan type, comparative analysis, restitution suggestions, material analyses and conclusion. Key Words Başmelekler Church, Bithynia, Kumyaka, Sige, Bursa, Kiborion Plan Type, Anargyri. vii İÇİNDEKİLER KABUL VE ONAY ...................................................................................................................... i BİLDİRİM ................................................................................................................................... ii YAYIMLAMA VE FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI BEYANI ............................................. iii ETİK BEYAN............................................................................................................................. iv ÖZET ........................................................................................................................................... v ABSTRACT ................................................................................................................................ vi İÇİNDEKİLER ......................................................................................................................... vii HARİTA DİZİNİ ....................................................................................................................... ix ÇİZİM DİZİNİ ............................................................................................................................ x RESİM DİZİNİ ........................................................................................................................ xiv TABLO DİZİNİ ....................................................................................................................... xxi ŞEKİL DİZİNİ ........................................................................................................................ xxii ÖNSÖZ .................................................................................................................................. xxiii GİRİŞ ........................................................................................................................................... 1 1. BÖLGENİN KISA TARİHÇESİ .......................................................................................... 4 2. BAŞMELEKLER KİLİSESİ İLE İLGİLİ YAPILMIŞ ARAŞTIRMALAR .................. 10 2.1. SEYAHATNAMELER. .............................................................................................. 10 2.2. BİLİMSEL YAYINLAR ............................................................................................ 12 3. BAŞMELEKLER KİLİSESİ .............................................................................................. 20 3.1. YERİ VE DURUMU ................................................................................................. 20 3.2. KİLİSENİN TARİHLENDİRİLMESİ (Kitabe, Yazıtlar, Monogramlar ve Arşiv Belgeleri) ........................................................................................................................... 23 3.3. MİMARİ TANITIM ................................................................................................... 33 3.3.1. Plan ................................................................................................................. 33 3.3.2. İç Tanıtım ........................................................................................................ 52 3.3.3. Dış Tanıtım ..................................................................................................... 71 3.3.4. Malzeme ve Teknik ......................................................................................... 85 3.3.5. Bezeme ............................................................................................................ 94 3.4. MİMARİ PLASTİK KATALOGU ........................................................................... 101 3.4.1. Yapının İçinde, Duvarlarında ve Cephelerinde Bulunan Mimari Plastik Parçalar ............................................................................................................................ 102 3.4.1.A. Mimari İşlevli Taş Eserler (Sütun Kaidesi, Sütun, İkiz Pencere Sütunu, Sütun Başlığı, Lento, Söve, Alınlık) ............................................................................... 106 3.4.1.B. Liturjik İşlevli Taş Eserler (Templon Payesi, Altar Kaidesi, Altar Ayağı, Kathedra) ......................................................................................................................... 162 3.4.1.C. Diğer Taş Eserler (Levha, Haç) ........................................................... 179 3.4.1.D. İşlevi Belirlenemeyen Taş Eserler....................................................... 182 3.5. DUVAR RESİMLERİ .............................................................................................. 183 3.5.1. Duvar Resimlerinin Bugünkü Durumları ...................................................... 183 3.5.2. Günümüze Gelebilen Duvar Resimleri ......................................................... 183 3.5.3. Yayınlarda Adı Geçen Duvar Resimleri ....................................................... 194 3.5.4. Üslup ve Değerlendirme ............................................................................... 194 4. DEĞERLENDİRME .......................................................................................................... 196 4.1. KIBORION PLAN TİPİ ........................................................................................... 196 4.1.1. Tanımı ............................................................................................................ 196 viii 4.1.2. Kökeni ............................................................................................................ 196 4.1.3. İlk Örnekleri ve Dağılımı ............................................................................... 197 4.2. KARŞILAŞTIRMALI DEĞERLENDİRME............................................................ 199 5. BAŞMELEKLER KİLİSESİ İLE İLGİLİ RESTİTÜSYON ÖNERİLERİ .................. 216 6. SONUÇ................................................................................................................................. 235 KAYNAKÇA ........................................................................................................................... 241 EK 1. MALZEME ANALİZLERİ ........................................................................................ 248 EK 2. ÇİZİMLER ................................................................................................................... 279 EK 3. SÖZLÜK ....................................................................................................................... 346 EK 4. TEZ ÇALIŞMASI ORİJİNALLİK RAPORU .......................................................... 350 EK 5. TEZ ÇALIŞMASI ETİK KURUL İZİN MUAFİYET FORMU ............................. 352 ix HARİTA DİZİNİ Harita 1. Bithynia (Umar, 2004: 22) ............................................................................................ 4 Harita 2. 7.-9. Yüzyıllarda Opsikion Theması (Ostrogorsky, 1999)