De houding van populistisch-rechts in Nederland tijdens de coronacrisis Master Thesis Public Governance Auteur: Roan de Fouw ANR: 565732 / (Snr):1273871 Tutor: Prof. Frissen, P. Woorden: +/- 17.500 Abstract Overal ter wereld worstelen overheden met de aanpak van de coronacrisis. Er zijn grote verschillen in aanpak tussen landen en opvallend zijn de verschillende aanpakken van, voornamelijk, rechts-populistische regeringen. Al jaren is populisme in trek onder kiezers en sinds de opleving van populisme is er ook veel onderzoek gedaan naar dit fenomeen. Toch blijft populisme een uitermate glibberig begrip en is er nog veel onduidelijk over dit concept. Terwijl er in grote lijnen duidelijk is wat de kenmerken zijn van populistische partijen en hoe deze partijen politiek bedrijven is dit nog niet duidelijk in de context van de coronacrisis. Zo is het onduidelijk of de houding van deze partijen ten opzichte van het virus te linken is aan populistische principes en kenmerken. Deze thesis probeert dit inzichtelijk te maken door de situatie in Nederland te onderzoeken aan de hand van een discoursanalyse met elementen van een inhoudsanalyse. Er is onderzocht in welke mate populistische elementen voorkomen in de bijdragen van rechts-populistische partijen in Nederland (PVV en FvD) in het coronadebat. In het analyse kader is een zestal kenmerken van populisme gekozen waarnaar gekeken is. Uit de analyse blijkt dat bij beide partijen meerdere kenmerken naar voren komen in hun bijdragen aan het coronadebat. Vooral het nationalistische kenmerk komt vaak terug bij zowel FvD als de PVV. Verder zijn er flink wat verschillen tussen de partijen. Zo komt het samenzweringskenmerk veelvuldig boven water bij FvD terwijl hier bij de PVV geen sprake van is. Andersom komt volksverheerlijking veel vaker voor bij de PVV dan bij FvD. Al met al laat dit onderzoek vooral zien dat populisme terecht wordt gezien als glibberig concept dat in veel vormen en gradaties kan voorkomen. Keywords: populisme, discours, coronacrisis, Baudet, Wilders, PVV, FvD 2 Voorwoord Voor u ligt mijn thesis “De houding van populistisch-rechts in Nederland tijdens de Coronapandemie”. Deze thesis heb ik geschreven in het kader van mijn master Public Governance aan Tilburg University. Ik wil dit voorwoord gebruiken om mensen te bedanken die mij tijdens mijn studie hebben geholpen. Allereerst wil ik Paul Frissen bedanken voor de fijne begeleiding gedurende het schrijven van mijn scriptie. Pauls heldere communicatie en goede feedback hebben mij enorm geholpen. Ook wil ik Frank Hendriks bedanken voor het fungeren als tweede lezer. Verder wil ik alle docenten bedanken die ik tijdens mijn studie heb mogen ontmoeten en waarvan ik veel heb geleerd. Tot slot wil ik mijn (oud)huisgenoten en vrienden bedanken voor de mooie tijd die ik met ze heb beleefd in Tilburg. Dankzij hun heb ik het maximale uit mijn studententijd kunnen halen waardoor ik deze fase nu tevreden kan afronden. Speciale dank gaat uit naar Walter, Mike, Hendrik, Jan, Ad, Neel, Jo, Bano, Mathijs, Roy, Jordi, Tereza, Jovana, Bas, Farah, Esme, Luuk, Laura en last but not least Cor en Cobus de huiskonijnen. Ook wil ik mijn ouders bedanken die mij zo nu en dan financieel hebben ondersteund en al mijn vrienden uit Zeeland. Ik wens u veel leesplezier. Tilburg, december 2020 3 Inhoudsopgave Introductie 6 Probleemdefinitie & academische bijdrage 6 Onderzoeksvraag 7 Methodologisch kader 8 Dataverzameling 9 Data-analyse 10 Validiteit & betrouwbaarheid 11 Tijdspad 12 Analysekader 13 De gekozen kenmerken 14 De PVV als populistische partij 15 FvD als populistische partij 17 Resultaten en analyse van de PVV tijdens de coronadebatten 19 Sprekers en coronadebatten 19 Samenvattende analyse 20 Conclusies per kenmerk 22 Het Elite – Volk kenmerk 22 Samenzweringstheorieën kenmerk 22 Wetenschap en media kenmerk 23 Macht bij het volk (directe democratie) 23 Volksverheerlijkingskenmerk 24 Zondebokpolitiek 24 Nationalistisch kenmerk 25 Eindconclusie PVV 25 Resultaten en analyse van FvD tijdens de coronadebatten 27 Sprekers en coronadebatten 27 Samenvattende analyse 28 Conclusie per kenmerk 30 Het Elite – Volk kenmerk 30 Samenzweringstheorieën kenmerk 30 Wetenschap en media kenmerk 31 Macht bij het volk (directe democratie) 32 Volksverheerlijkingskenmerk 32 Zondebokpolitiek 33 Nationalistisch kenmerk 33 Eindconclusie FvD 34 Conclusie 35 Beantwoording onderzoeksvraag 35 Discussie en vervolgonderzoek 39 Een slag verder: persoonlijke noot van de onderzoeker 40 Literatuur 42 Bijlage 1 Analysekader 47 Bijlage 2 Lijst met populistische termen 48 4 Bijlage 3 Resultatenschema 48 Bijlage 4 Analyse van de bijdragen PVV 49 Bijlage 5 Analyse van de bijdragen FvD 57 Bijlage 6 Overzicht verzamelde debatten 68 Bijlage 7 Tijdlijn coronacrisis 78 5 Introductie Overal ter wereld lijkt het populisme een duidelijke opmars te maken (Roth, 2017). In de Verenigde Staten won ‘populist’ Donald Trump de presidentsverkiezingen, in Groot-Brittannië won Leave en werd Boris Johnson premier (Independent, 2019). Hongarije wordt al tien jaar bestuurd door populist Viktor Orbán, Polen door de rechts-populistische PiS partij en in Brazilië kwam de rechts-populistische Jair Bolsenaro aan de macht. Sinds 1990 is het aantal populistische bewegingen in Europa ook sterk gegroeid (Otjes & Louwerse, 2015). Ook in Nederland is het rechts-populistische geluid al jaren vertegenwoordigd in de kamer door de PVV van Geert Wilders en in 2017 is FvD hier bijgekomen. Er is al veel onderzoek gedaan naar mogelijke verklaringen voor het opkomend populisme en naar wat populisme nu eigenlijk is (Algan, Guriev, Papaioannou, & Passari, 2017; Müller, 2017). Ook naar de verschillende stromingen die populisme kent is uitvoerig onderzoek gedaan (Otjes & Louwerse, 2015). Toch blijft het lastig om populisme als politieke stroming goed te definiëren. De vraag is of er überhaupt over een stroming gesproken kan worden. Sommige onderzoekers spreken van een politieke stijl (Pfahl- Traughber, 1994) of van een discours (Hawkins, 2009). Anderen beschouwen populisme als mentaliteit (Pasquino, 2008) of als strategie (Ware, 2002). Tot slot zijn er wetenschappers die populisme vooral als ideologie zien (Mudde, 2007). Populisten bijten zich vaak vast in dezelfde thema’s. Immigratie, soevereiniteit, klimaat, religie en identiteit zijn thema’s waarmee populistische partijen proberen te scoren (Marzouki & McDonnel, 2016) (Schain, 2018). Anno 2020 domineert de coronapandemie het dagelijks leven, het nieuws en, uiteraard, de politiek. Populistische partijen en politici gaan er ook bij dit thema weer fel in. In de beginfase van de corona uitbraak in Europa concludeerden verschillende politieke commentatoren dat het coronavirus het populisme juist zou beschadigen (Scott, 2020). Hier waren andere auteurs, waaronder Cas Mudde het niet mee eens. Populisme is een zeer divers en heterogeen fenomeen en er is hierdoor niet een eenduidig ‘populistisch’ antwoord op de coronacrisis (Mudde, 2020). Populisten reageren overal ter wereld verschillend op de coronacrisis, volgens Mudde. Daarnaast is het onduidelijk of de houding van populistische partijen ten opzichte van de coronacrisis ook daadwerkelijk te bestempelen is als ‘populisme’. Een verklaring daarvoor kan zijn dat kenmerken van populisme niet zozeer te vinden zijn in klassieke politieke ideologieën zoals communisme of liberalisme. Terwijl kenmerken van dit soort traditionele politieke ideologieën meer betrekking hebben op concrete maatschappelijke vraagstukken, belangen en tegenstellingen (denk bijvoorbeeld aan thema’s als koopkracht, belastingen en vraagstukken over zorg) heeft populisme meer betrekking op culturele kwesties van identiteit en nationaliteit, op maatschappelijke machtsverhoudingen tussen elites en massa en de representatie daarvan in het politieke systeem. Dat zou kunnen leiden tot discoursen die met betrekking tot concrete maatschappelijke kwesties (zoals de coronacrisis) vooral door de nationale context worden bepaald (Frissen, De Fatale Staat, 2013). Hierin schuilt ook gelijk een aantal (hoofd)kenmerken van populisme. Deze worden in het analysekader verder uitgelegd. Met de coronapandemie begeven de (internationale) politiek en de samenleving zich in onbekende wateren. Ook voor populisten is dit nog onbekend terrein en mede daarom is de coronacrisis een interessante context om te gebruiken voor dit onderzoek. Probleemdefinitie en academische bijdrage Ondanks het vele wetenschappelijk onderzoek naar populisme is het fenomeen ‘populisme’ nog steeds moeilijk te duiden. Het is een uitermate ‘glibberig’ concept (Vossen,2009; Mudde,2020). De coronacrisis laat zien dat populistische partijen lang niet altijd (en niet bij ieder thema) hetzelfde denken en handelen (Katsambekis & Stavrakakis, 2020). Onderzoekers zijn er wel in geslaagd om kenmerken van populisme bloot te leggen. Er is namelijk wel enige mate van consensus met betrekking tot de kern van het populisme (Vossen, 2009). Zo zouden populisten de bestaande politiek niet vertegenwoordigend vinden, wordt er door populisten vaak gesproken 6 over een ‘elite’ en ‘het volk’ (en dan vooral de toenemende kloof tussen beide) en zien populisten globalisering vaak als een bedreiging. In bestaande academische literatuur worden deze kenmerken uitvoerig geanalyseerd. Er is in de huidige literatuur met betrekking tot populisme nog maar weinig aandacht besteed aan de vraag of de kenmerken van populisme ook echt naar voren komen in concrete situaties. Bestaand onderzoek kiest vaak niet voor een bepaalde casus maar kijkt naar alle aspecten