PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/18637 Please be advised that this information was generated on 2018-07-08 and may be subject to change. J.P. DE VALK Roomser dan de paus? Studies over ¿ie betrekkingen russen de Heilige Stoei en net Nederlands kath olicisme, ? 8 ï 5 - ï $ 4 0 ROOMSER DAN OL PAUS? Studies over de betrekkingen tassen de Heilige Stoel en hei Nederlands katholicisme, 1 815- tq40 Ken wetenschappelijke proeve op hei gebied van de I -ettert proefschkikt t“ r verlnjpiTiK- van de graad v;in Jiid o r aan de KLathdlietcLIrivErNiljeitNijmcpcn, volgens bcshiit var lieL Collette van I JeciLïen in he:openbaar ie ^erdedifrcri op maandag 3 otnihtr i<jQ&. des namiüdaK&am 1,30 precies door Jühamies iJctrus de Valk pebùJfen op 4 i anuari ! 046 icRifiim onil N ijc n c p c n V alk.hu f Pers Omslagillustratie ‘Het katholieke Nederland, in 1865 voor den throon van Petrus’. Staalgravure naar een tekening van P.J.H . Cuypers. De tekening was opgenomen in het ‘boek der vrijwillige bijdragen’, dat begin 1866 werd aangeboden aan paus Pius ix, samen met een grote geldsom die door het dagblad De T ijd was ingezameld. De afbeelding illustreert dat de liefde voor de paus alle Nederlandse katholieken verbindt, rijk of arm, geestelijke of leek, man, vrouw of kind. In de benedenrand (hier niet zichtbaar) is het devies van De Tijd opgenomen (‘Dieu et mon droit’). [Collectie KDC, Nijmegen] J.P. DE VALK Roomser dan de paus ? Studies over de betrekkingen tussen de Heilige Stoel en het Nederlands katholicisme, i 8i5-i940 Uitgeverij Ijfop ValkhofPers Promotor: prof.dr. M.G. Spiertz Leden van de manuscriptcommissie: prof.dr.J.H. Roes prof.dr.J.Y.H.A.Jacobs (Theologische Faculteit Tilburg) dr. Th.H.J. Clemens (Katholieke Theologische Universiteit Utrecht) Dit proefschrift heeft geen eigen isbn. Deze publicatie is mede tot stand gekomen dankzij financiële steun van de Stichting Het Nuyensfonds, de Stichting L.J. Rogierfonds en het Sormanifonds. isbn 90 5625 041 8 © by J.P. de Valk, Voorburg, 1998 Omslagontwerp: Brigitte Slangen, Nijmegen Opmaak en cartografie: g&t , N ijm egen Verspreiding in België: Maklu Uitgevers, Antwerpen Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schrifte­ lijke toestemming van de uitgever. No part o f this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means, without prior written permission from the publisher. Inhoud Woord vooraf 9 Inleiding 11 Hoofdstuk 1 Historiografische en institutionele kaders 23 1. De betrekkingen tussen de Heilige Stoel en het Nederlands katholicisme in de historiografie 23 2. De Romeinse curie 27 Staatssecretarie 32 De Congregazione degli Affari Ecclesiastici Straordinari 34 De congregatie de Propaganda Fide 36 De Haagse internuntiatuur 38 3. Kerkelijke indeling en bestuur sinds 1815 41 1815-1830 44 1830-1853 46 1853-1908 47 Vanaf 1908 48 Hoofdstuk 2 Een mislukt offensief De curieprelaat Raffaele Mazio, zijn Zuid-Nederlandse relaties en het conflict om de grondwet, 18 14 -18 18 51 1. De aard van het conflict 52 2. Raffaele Mazio en zijn correspondenten 56 3. De behandeling van het conflict te Rome, 1816 63 4. Nieuwe pogingen tot beïnvloeding van het Romeinse standpunt, 18 16 -18 18 67 5. De redenen voor de mislukking van het offensief 71 Bijlage 73 Hoofdstuk 3 De weg naar de vrijheden Katholieken in de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden tussen contrarevolutie en constitutie, 18 14-1826 75 1. Volte-face? 75 2. Dure eden, 1814-1821 80 3. Constitutionele oppositie, 1825-1826 86 4. Conclusie 95 Hoofdstuk 4 De scheuring van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden in de correspondentie van een pauselijk diplomaat Brieven van Francesco Capaccini, 18 28 -18 31 99 1. Achtergronden 99 2. Francesco Capaccini en zijn missie naar de Nederlanden 102 3. Het Verenigd Koninkrijk van Willem 1: een moeilijk land 108 4. Van de ‘december-crisis’ van 1829 naar de opstand van 1830 115 5. Conclusie 120 Hoofdstuk 5 Van herder tot koning Veranderingen in beeld en functie van het pausschap bij de Nederlandse katholieken in de negentiende eeuw 123 1. Vader, herder, koning 123 2. De mobilisatie voor de paus in de jaren 1860 en haar gevolgen 13 1 3. Een casus: de pauselijke leningen van 1860-1866 139 4. Na de val van Rome in 1870 143 5. Conclusie 150 Bijlage 1-2 153 Hoofdstuk 6 Nationale o f pauselijke helden? De heiligverklaring van de Martelaren van Gorcum in 1867 157 1. De martelaren van Gorcum: toeëigening van katholiek verleden? 157 2. Hernieuwde aandacht voor de martelaren in de negentiende eeuw 159 3. De aanloop naar de heiligverklaring en de tegenstand van de Nederlandse bisschoppen, 1863-1867 162 4. Botsing tussen twee geschiedbeelden 167 5. Conclusie 172 Hoofdstuk 7 De bisschop en de exegeet Het conflict tussen C. Bottemanne en H. Poels, 1898-1901 173 1. Een ‘gebroken leven’ 173 2. De ‘kwestie-Poels’ 176 3. Bottemanne’s denunciatie van Poels in 1899 178 4. De bisschop in het ongelijk gesteld 184 5. Conclusie 189 Hoofdstuk 8 Criminaliteit en armoede onder de Nederlandse katholieken Een opmerkelijk rapport van de pauselijk zaakgelastigde Giovannini uit 1902 193 Bijlage 201 Hoofdstuk 9 De gekrenkte vorstin Koningin Wilhelmina en de verwikkelingen rond de ‘Borromeo-encycliek ’ van 19 10 2 11 1. De encycliek Editae saepe en haar effecten 2 11 2. De reacties op de Borromeo-encycliek in Nederland 214 3. Het ingrijpen van koningin Wilhelmina 218 4. Twee pauselijke verklaringen 225 5. De ondergang van een monsignore 229 6. Conclusie 233 Hoofdstuk 10 De kardinaal en de ketterjager Het duel tussen W.M. van Rossum en M .A. Thompson, 19 12 -19 14 235 1. Integralisme 236 2. Dramatis personae 239 3. M .A. Thompson en P.J.H. Geurts: de Maasbode tegen De Tijd 243 4. Thompson tegen de Nederlandsche Katholieke Stemmen 249 5. Thompson tegen Sloet 253 6. Van Rossums bezoek aan Nederland in 1913 258 7. De val van Thompson 263 8. Conclusie 265 Hoofdstuk ii ‘Hoe losser van Rome in bepalingen, hoe vaster aan Rome in essentia!’ De Heilige Stoel en de totstandkoming van de Roomsch-Katholieke Universiteit tot 1924 269 1. Voorgeschiedenis 271 2. Bemoeienis van de Heilige Stoel met de bevordering van katholiek hoger onderwijs in Nederland in de jaren rond de eeuwwisseling 275 3. De Heilige Stoel en de aanloop naar een katholieke universiteit, i905-i922 283 4. Voorbereiding van de behandeling der universiteitsstichting in Rome 290 5. De behandeling van de aanvraag in Rome 297 6. De onderhandelingen over statuten en programma van de theologische faculteit, i923-i924 302 Hoofdstuk i2 Italië, het Vaticaan en de NSB, 19 33-19 37 307 1. De katholieken en de NSB 307 2. De weg naar Rome 3i0 3. Eerste interventies, ^ 3 3 ^ 9 3 6 3i4 4. Het bisschoppelijk mandement van mei i936 323 5. De kamerverkiezingen van i937 327 6. Conclusie 333 Bijlage i- 3 336 Hoofdstuk 13 Spanningen tussen centrum en periferie De Heilige Stoel en het Nederlands katholicisme, 18 15-19 40 341 1. Het Nederlands katholicisme bezien vanuit Rome 343 2. Rome en Utrecht: tussen bemoeienis en afscherming 350 3. Effecten van het optreden van de Heilige Stoel 361 Summary 367 Bronnen en literatuur 373 Index 391 Curriculum vitae 409 Woord vooraf Wie als historicus al meer dan twintig jaar werkt aan het ontsluiten en publiceren van historische bronnen, loopt een risico op beroepsdeformatie. De langdurige om­ gang met het archiefmateriaal op basisniveau, met de afzonderlijke stukken in hun specifieke vorm en context, alsmede de noodzakelijke nauwkeurigheid, volledig- heidsdrang en eerbied voor de tekst die dit werk vergt, hebben voordelen, maar ook een belangrijk nadeel. Het totaaloverzicht over steeds groeiende hoeveelheden do­ cumenten kan leiden tot een verlammend bewustzijn van de ingewikkeldheid van het verleden, dat zich niet laat dwingen in hypothesen of modellen. De vrucht van deze intellectuele verlamming wordt met een eufemisme meestal aangeduid als ‘eruditie’, een net woord voor de geestestoestand van iemand die veel weet maar er geen wijs meer uit raakt. Zachte drang van goedwillende buitenstaanders kan nu en dan deze stasis door­ breken. Dat zal niet gauw leiden tot agressieve histoire a thèse, maar eerder tot verha­ len die dicht op de concrete documenten blijven zitten. Die verhalen bevatten na­ tuurlijk wel degelijk goed vermomde interpretaties: de keuze van het onderwerp, de wijze van behandeling van de stof en de selectie van het materiaal brengen dat van­ zelf met zich mee. Plaatst men ze op een rij, dan kan een totaalbeeld ontstaan dat de auteur met enige moeite accepteert. Ook die moeite heeft geen hogere reden dan de beroepsdeformatie van de bronontsluiter. Na deze uiteenzetting zal het duidelijk zijn dat dit boek vooral tot stand is geko­ men door het geduldig aanhouden van anderen dan de auteur; ik dank hen daar­ voor. Daartoe behoren allereerst de promotor prof.dr. M .G. Spiertz en mijn vrouw Carrie Keij, daarnaast collega’s en bestuursleden van het Instituut voor Nederland­ se Geschiedenis in Den Haag, de collega’s van het Nederlands Instituut te Rome (waar ik zo vaak onderdak vond en de laatste drie jaar als ‘uitzendkracht’ mocht wer­ ken) en verschillende vakgenoten die kritische belangstelling zijn blijven tonen voor mijn Romeinse bijdragen aan de vaderlandse geschiedenis. Van die laatsten noem ik in het bijzonder prof.dr. J.A . Bornewasser, prof.dr. M .J. Chappin s.j.