T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (TEFSİR) ANABİLİM DALI “EBUSSUÛD EFENDİ’NİN KUR’ÂN’I KUR’ÂN’LA TEFSİRİ” DOKTORA TEZİ Adem GERLEGİZ ANKARA- 2018 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (TEFSİR) ANABİLİM DALI “EBUSSUÛD EFENDİ’NİN KUR’ÂN’I KUR’ÂN’LA TEFSİRİ” DOKTORA TEZİ Adem GERLEGİZ Tez Danışmanı Prof. Dr. Halis ALBAYRAK ANKARA- 2018 Scanned by CamScanner T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim. (07/01/2019) Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı Adem GERLEGİZ İmzası .………… İÇİNDEKİLER KISALTMALAR ....................................................................................................... III ÖNSÖZ ........................................................................................................................ 5 GİRİŞ ........................................................................................................................... 7 1. Araştırmanın konusu ve önemi ............................................................................ 7 2. Araştırmanın amacı ve yöntemi ........................................................................... 9 3. Ebussuûd Efendi’nin Hayatı ve Eserleri ............................................................ 11 3.1. Hayatı .......................................................................................................... 11 3.1.3. Bulunduğu görevler .................................................................................. 14 3.2. İlmi Şaysiyeti ve Eserleri ............................................................................. 16 BİRİNCİ BÖLÜM ..................................................................................................... 24 EBUSSUÛD EFENDİ’NİN KUR’AN’I KUR’AN’LA TEFSİRİNDE ANLAMSAL İLİŞKİ KURDUĞU UNSURLAR VE ÖZELLİKLERİ ........................................... 24 1.1. Ayetleri Açıklamada Konu Olan Unsurlar ...................................................... 24 1.1.1 Kelime ....................................................................................................... 24 1.1.2. Cümle ....................................................................................................... 37 1.2. Ayetleri Açıklamada Konu Olan Unsurların Özellikleri ................................ 40 1.2.1. Konu Benzerliği ........................................................................................ 41 1.2.2. Anlam Benzerliği ...................................................................................... 46 1.2.3. İfade/Anlatım Benzerliği .......................................................................... 50 1.2.4. Amaç Benzerliği ....................................................................................... 54 1.2.5. Üslup Benzerliği ....................................................................................... 59 1.2.6. Durum Benzerliği ..................................................................................... 64 1.2.7. İfade Özdeşliği .......................................................................................... 66 1.2.8. Türdeşlik ................................................................................................... 69 1.2.9. Eş Anlamlılık ............................................................................................ 73 1.2.10. Zıt Anlamlılık ......................................................................................... 75 1.2.11. Eş Seslilik ............................................................................................... 76 1.2.12. Anlamı Teyit Etme ................................................................................. 80 1.2.13. Anlamsal İçiçelik (Tedahul) ................................................................... 84 İKİNCİ BÖLÜM ........................................................................................................ 86 EBUSSUÛD EFENDİ’NİN KUR’AN’I KUR’AN’LA TEFSİRİNDE KULLANDIĞI AÇIKLAMA BİÇİMLERİ ........................................................................................ 86 2.1. Uzlaştırma (Muşkili Çözme) ....................................................................... 86 2.2. Mucmeli Beyan ........................................................................................... 90 2.3. Mubhematı Açıklama .................................................................................. 95 I 2.4. Tahsis ........................................................................................................... 98 2.5. Takyid ........................................................................................................ 101 2.6. Nesh ........................................................................................................... 104 2.7. Örneklendirme ........................................................................................... 109 2.8. Gerekçelendirme ........................................................................................ 114 2.9. Anlamı Netleştirme ................................................................................... 116 2.10. Kendi Görüşünü Destekleme ................................................................... 118 2.11. Hükmü Açıklama ..................................................................................... 123 2.12. Dolaylı Katkı Sağlama ............................................................................ 128 2.13. Zorlamalı İlişkilendirme .......................................................................... 131 2.14. Ayetleri İlişkilendirme ............................................................................. 136 2.15. Mantık Yürütme ...................................................................................... 140 2.16. Maksûdu Belirleme ................................................................................. 143 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ................................................................................................. 148 EBUSSUÛD EFENDİ’NİN KUR’AN’I KUR’AN’LA TEFSİRİNDE KULLANDIĞI YARDIMCI UNSURLAR ....................................................................................... 148 3.1. Dilsel Araçlar ............................................................................................. 148 3.2. Kıraat Farklılıkları ..................................................................................... 161 3.3. Tarihsel Araçlar (Esbab-ı Nüzul) .............................................................. 163 3.4. Metinsel Bağlam (Siyak-Sibak) ................................................................ 167 SONUÇ .................................................................................................................... 172 KAYNAKÇA ........................................................................................................... 175 ÖZET ....................................................................................................................... 181 SUMMARY ............................................................................................................. 182 II KISALTMALAR a.g.e. : Adı geçen eser a.g.md. : Adı geçen madde a.g.mkl. : Adı geçen makale a.g.tz. : Adı geçen tez as. : Aleyhisselam AÜ. : Ankara Üniversitesi b. : İbn/bin bkz. : Bakınız c. : Cilt cc : Celle Celâlüh çev. : Çeviren Hz. : Hazreti Ktp. : Kütüphanesi MÜİF : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi nr. : Numarası nşr. : Neşreden ö. : Ölüm tarihi s. : Sayfa III s.a.s : Sallallahu Aleyhi ve Sellem sy. : Sayı TDK : Türk Dil Kurumu TDV : Türkiye Diyanet Vakfı Terc. : Tercüme eden Thk. : Tahkik Ths. : Tarihsiz Tz. : Tez vb. : Ve benzeri vr. : Varak Yay. : Yayınları IV ÖNSÖZ Kur’an tefsirinde kullanılan yöntemlerden biri de Kur’ân’ın Kur’ân ile tefsiridir. Kur’ân’ın anlaşılabilmesini sağlayacak kaynakların en başında hiç şüphesiz Kur’an’ın bizzat kendisi yer almaktadır. Bu sebeple Kur’ân’ın Kur’ân’la tefsiri konusu, Kur’ân’ın doğru anlaşılması bakımından büyük bir öneme sahiptir. Şimdiye kadar bu konuya dair yapılan araştırmalar, genelde müfessirlerin Kur’an’ı tefsir etme metodu incelenirken bir başlık altında kısaca değinilmesinden ibaret kalmıştır. Aynı şekilde Ebussuûd Efendi’nin tefsir metoduyla ilgili yapılan çalışmada da bu konuya kısaca yer verilmiş ve Müellifin sıkça kullandığı Kur’an ayetlerini başka ayetlerle tefsir etme metodunu bir yöntem olarak nasıl uyguladığıyla ilgili detaylı ve özel bir çalışma yapılmadığı gibi bu konuyu içeren herhangi bir araştırma da mevcut değildir. Bununla birlikte her ne kadar İrşâd’ül-Akli’s-Selîm üzerinde kaleme alınmış belli bazı çalışmalar bulunsa da Arap dünyasında ve Orta Doğuda çok rağbet gören ve itibar edilen Türk asıllı bir Müellifin yazdığı bir tefsir için ülkemizde yapılan bu çalışmalar oldukça azdır. Zikredilen bu nedenlerle, Kur’an ayetlerinin pek çok yönden incelendiği, ayetlerin ayrıntılı bir biçimde açıklandığı bu eserde, Kur’ân’ın Kur’ân ile tefsiri konusunun nasıl ele alındığını incelemeyi ve buna dair ayetlerin tahlilini gerekli gördük. Ayrıca “Ebussuûd Efendi’nin Kur’ân’ı Kur’ân’la Tefsiri” konusunu seçerken İrşad’ül-Akli’s-Selim’in farklı yönlerden ele alınarak irdelenmesine ve böylelikle Ebussuûd Efendi’nin tefsir tarihindeki hakettiği yeri bulmasına