T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI ESKİÇAĞ BİLİM DALI ANTİK ÇAĞ’DA DOĞU-BATI MÜCADELESİ KAPSAMINDA ROMA-PART İLİŞKİLERİ (Yüksek Lisans Tezi) Serhat Pir TOSUN BURSA 2020 T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI ESKİÇAĞ BİLİM DALI ANTİK ÇAĞ’DA DOĞU-BATI MÜCADELESİ KAPSAMINDA ROMA-PART İLİŞKİLERİ (Yüksek Lisans Tezi) Serhat Pir TOSUN Danışman: Dr. Öğr. Üyesi Kamil DOĞANCI BURSA 2020 YEMİN METNİ Yüksek Lisans / Doktora Tezi/Sanatta Yeterlik Tezi/ Çalışması olarak sunduğum “Antik Çağ’da Doğu-Batı Mücadelesi Kapsamında Roma-Part İlişkileri” başlıklı çalışmanın bilimsel araştırma, yazma ve etik kurallarına uygun olarak tarafımdan yazıldığına ve tezde yapılan bütün alıntıların kaynaklarının usulüne uygun olarak gösterildiğine, tezimde intihal ürünü cümle veya paragraflar bulunmadığına şerefim üzerine yemin ederim. 30/03/2020 Adı Soyadı: Serhat Pir TOSUN Öğrenci No:701742007 Anabilim/Anasanat Dalı: Tarih Programı: Tezli Yüksek Lisans Statüsü: Yüksek Lisans Doktora : Sanatta Yeterlik ÖZET Yazarın Adı ve Soyadı : Serhat Pir TOSUN Üniversite : Bursa Uludağ Üniversitesi Enstitüsü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı : Tarih Bilim Dalı : Eskiçağ Tarihi Bilim Dalı Tezin Niteliği : Yüksek Lisans Tezi Sayfa Sayısı : xv+156 Mezuniyet Tarihi : …. /…. / 2020 Tez Danışmanı : Dr. Öğr. Üyesi Kamil DOĞANCI ANTİK ÇAĞ’DA DOĞU-BATI MÜCADELESİ KAPSAMINDA ROMA-PART İLİŞKİLERİ MÖ 92 yılında başlayan Roma-Part ilişkileri MÖ 53 yılına kadar dostane bir şekilde devam etmiş, ancak MÖ I. yüzyılda ortaya çıkan Armenia problemi nedeniyle ilişkiler bozulmuştur. MÖ 53 yılında Syria’ya proconsul olarak atanan Romalı General Marcus Licinius Crassus, bir süre sonra Part seferi hazırlıklarına başlamıştır. MÖ 53 yılında sefere çıkan Crassus, Carrhae’de büyük bir hezimete uğramış, kendisi ve oğlu öldürülmüş, lejyon sancağı Part ordusu tarafından ele geçirilmiştir. Roma, bu hezimeti hiçbir zaman unutmamıştır. Roma’da MÖ 27 yılında imparatorluk idaresinin kurulmasının ardından Roma-Part ilişkileri farklı boyutlara taşınmıştır. İmparator Augustus’tan Nero’ya kadar olan dönemde Romalılarla Partlar arasında küçük çaplı savaşlar yaşansa da genellikle Euphrates (=Fırat Nehri) iki devlet arasında sınır olarak kabul edilmiştir. İmparator Nero döneminde Corbulo ile Roma, Armenia’da üstünlüğünü kabul ettirmiştir. İmparator Traianus ise Partlara karşı büyük bir sefer düzenlemiş ve Part başkentlerini ele geçirmiştir. Traianus’un bu başarılarının ardından Senatus kendisine Parthicus Maximus unvanını vermiştir. Antik kaynaklar, yazıtlar, sikkeler ve Babil arşivlerinden yararlanarak hazırladığımız bu tezde Roma-Part ilişkilerinin temelinde yatan nedenleri bulmayı amaçladık. Anahtar Kelimeler: Roma, Part, Armenia Meselesi, Parthicus v ABSTRACT Name and Surname : Serhat Pir TOSUN University : Bursa Uludağ University Institution : Social Science Institution Field : History Branch : Ancient History Degree Awarded : Master Page Number : xv+156 Degree Date : …. /…. / 2020 Supervisor : Dr. Öğr. Üyesi Kamil DOĞANCI ROMAN-PARTHIAN RELATIONS DURING THE EAST-WEST STRUGGLE IN ANTIQUITY Roman-Parth relations that started in 92 BC had continued amicably until 53 BC. Due to the Armenia Question these relationships have been disrupted. In 53 BC, Marcus Licinius Crassus was appointed as a proconsul to Syria. After Crassus was appointed as a proconsul to Syria he started preparations for a Parth campaign. In 53 BC, in Carrhae, Crassus suffered a great crush, Crassus and his son were killed and the legion standards was captured by the Parthian army. Rome has never forgotten this defeat in 53 BC. After the establishment of the Imperial administration in Rome in 27 BC Rome-Parth relations were moved to different extend. Although battles were fought between the Roman Empire and the Part Empire in the period between Emperor Augustus and Emperor Nero Euphrates accepted as a boundary. Roman Empire in the reign of Emperor Nero achieved superiority in Armenia. When the Roman Emperor Traianus had a great campaign to the Parthian Empire and took over the capitals of the Parthian Empire Senatus had gave him the title of Parthicus Maximus. In this study, which we prepared by using ancient sources, inscriptions, coins and Babylonian archives, we tried to find the underlying causes of the Roman- Parthian relations. Key Words: Rome, Parthia, Armenia Question, Parthicus vi ÖNSÖZ Roma İmparatorluğu uzun yıllar boyunca Doğu’da Part İmparatorluğu ile hem siyasi hem de kültürel etkileşimde bulunmuştur. Bu siyasi sürecinin temelinde birçok dinamik bulunmaktadır. Her iki devletin birbirleriyle yapmış oldukları savaşların birçoğunun yaşadığımız topraklar üzerinde yapılması, Partlara dair yapılmış olan çalışmaların azlığı ve Roma-Part ilişkilerinin önemi bu tezi oluşturmamıza vesile olmuştur. Part İmparatorluğu, Doğu’da İran coğrafyasında siyasi, kültürel ve ekonomik anlamda çok önemli bir konumda olduğu için bu devletin incelenmesi adına çalışmalara başladık. Grek ve Latin kaynaklarının kullanılmasının yanı sıra sikkeler, yazıtlar ve Doğu kaynaklarından yararlanarak yaptığımız bu çalışma, alanında bir boşluğu dolduracağına inanmaktayız. Danışmanımın alana dair fikirleri benim bu konu üzerindeki çalışma motivasyonumu arttırmıştır. Bu tez sürecinin başından itibaren bana maddi manevi desteğini esirgemeyen, fikirleriyle bana ışık tutan ve her zaman yanımda olan değerli hocam Dr. Öğr. Üyesi Kamil DOĞANCI’ya sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca yardımlarından dolayı Uludağ Üniversitesi’nden Arş. Gör. İlknur GÜRGEN’e teşekkür ederim. Bazı kaynaklara erişim konusunda bana sağladıkları desteklerden dolayı Rzeszów Üniversitesi’nden Marek Jan Olbrycht’e ve Utrecth Üniversitesi’nden Rolf Strootman’a ayrıca teşekkür etmek isterim. Tezin birçok aşamasında fikir alışverişinde bulunduğum değerli dostum Mustafa Talha Savaş’a, Munzur Üniversitesi’nden hocam Dr. Öğr. Üyesi Harun Danışmaz’a ve Arş. Gör. Ömer Faruk ARICAN’a ve Uludağ Üniversitesi’nden sınıf arkadaşım Arş. Gör. Adil Can GÜRSES’e teşekkür etmek isterim. Ayrıca eğitim hayatımda her zaman yanımda olan aileme ve beni hiçbir zaman yalnız bırakmayarak yanımda olan nişanlım Elif KAYA’ya sonsuz teşekkür ederim. Serhat Pir TOSUN Bursa-2020 vii İÇİNDEKİLER TEZ ONAY SAYFASI ................................................................................................... ii ÖZET ................................................................................................................................ v ABSTRACT .................................................................................................................... vi ÖNSÖZ ........................................................................................................................... vii İÇİNDEKİLER……………………………………………………………………….viii TABLOLAR ................................................................................................................... xi HARİTALAR ................................................................................................................ xii SİKKELER ................................................................................................................... xiii ESER KISALTMALARI ............................................................................................ xiv DİĞER KISALTMALAR ............................................................................................ xv GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM PARTLARIN KÖKENİ VE TARİH SAHNESİNE ÇIKIŞLARI 1. PARNİLERİN YAKIN DOĞU’DAKİ YERİ ........................................................... 6 2. PART İMPARATORLUĞU’NUN KURULUŞU ................................................... 13 3. PART İMPARATORLUĞU’NUN YÜKSELİŞİ ................................................... 18 4. PART KÜLTÜRÜ ..................................................................................................... 28 İKİNCİ BÖLÜM ARMENIA MESELESİ 1. ARMENIA SORUNU’NUN ORTAYA ÇIKIŞI ..................................................... 32 2. MARCUS LICINIUS CRASSUS VE CARRHAE SAVAŞI ................................. 49 3. CARRHAE SAVAŞI SONRASINDA ARMENIA VE SYRA’DAKİ MÜCADELELER ......................................................................................................... 55 viii ÜÇÜNCÜ BÖLÜM MEZOPOTAMYA’DA HÂKİMİYET MÜCADELESİ 1. IULIUS - CLAUDIUS HANEDANI DÖNEMİNDE ROMA-PART İLİŞKİLERİ .................................................................................................................. 62 1.1. İmparator Augustus Döneminde (MÖ 27–MS 14) Roma-Part İlişkileri ........ 62 1.2. İmparator Tiberius Döneminde (MS 14-37) Roma-Part İlişkileri .................. 69 1.3. İmparator Caligula (MS 37-41) ve Claudius (MS 41-54) Dönemlerinde Roma-Part İlişkileri ............................................................................................... 71 1.4. İmparator Nero Döneminde (MS 54–68) Roma-Part İlişkileri ...................... 74 2. İMPARATOR VESPASIANUS DÖNEMİNDE (MS 69-79) ROMA-PART İLİŞKİLERİ .................................................................................................................. 80 3. MS 98-161 YILLARI ARASINDA ROMA-PART İLİŞKİLERİ ......................... 82 3.1. İmparator Traianus Döneminde (MS 98-117) Roma-Part İlişkileri ............... 82 3.2. İmparator Hadrianus Döneminde (MS 117-138) Roma-Part İlişkileri ........... 88 3.3. İmparator Antoninus Pius (MS 138-161)