Turystyka historyczna Tom 1 Turystyka historyczna Tom 1 pod redakcją ZBIGNIEWA HOJKI i KRZYSZTOFA NOWAKA Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2017 Redaktor Serii: Historia SYLWESTER FERTACZ Recenzent JAN JACEK BRUSKI TADEUSZ SIWEK Rada Naukowa ANDRIEJ KHARUK (Lviv), EugEniusz KłosEK (Wrocław), RASTISLAV KOžIAK (Banská Bystrica), DARIUSZ ROLNIK (Katowice), JAN RYCHLÍK (Praha), IOANA SCRIDON (Cluj Napoca), HENRYK WALCZAK (Szczecin), AlEš zářicKý (Ostrava) Rada Redakcyjna Piotr Boroń, MAciEj Fic, WAcław gojniczEK, zBigniEW HojKA, joAnnA jAnuszEWsKA ‑jurKiEWicz, lEcH KrzyżAnoWsKi, KrzysztoF nowak, DorotA PawelEc, AlEKsAnDrA sKrzyPiEtz Spis treści Wprowadzenie (Zbigniew Hojka, Krzysztof Nowak) 7 I. Z dziejów podróżowania i turystyki ALEKSANDRA SKRZYPIETZ Pod przewodem Katarzyny Medycejskiej – dwór Karola IX Walezjusza w podróży 11 AgAtA Muszyńska Podróże dworu francuskiego w czasach Ludwika XIV w świetle pamiętników . 22 Paweł gad Francja piórem trzech pokoleń Radziwiłłów Nieświeskich opisana 36 joAnnA jAnuszewska ‑jurKiewicz Podróże do Wilna i początki wileńskiej turystyki w drugiej połowie XIX i w po- czątkach XX stulecia (do 1914 roku) w świetle bedekerów i relacji 50 DAWID KELLER Polskie koleje wobec turystyki w okresie międzywojennym 80 zEnon szMiDtke Turystyka industrialna w okresie międzywojennym na Górnym Śląsku w świetle zapisów księgi pamiątkowej „Skarbofermu” 103 II. Z dziejów ruchu pątniczego JACEK SZPAK Paulińskie sanktuaria maryjne na pograniczu małopolsko­‍śląskim w XVIII i XIX wieku 127 MAtEusz sobeczKo Pszów jako centrum religijne ziemi rybnicko­‍wodzisławskiej 148 6 Spis treści III. Na współczesnych szlakach historii KAtArzynA niemczyK Śladami Wlada Drakuli. Historyczny klucz do atrakcji turystycznych Transyl- wanii 167 DARIUSZ NAWROT Szlak twierdz bastionowych na pograniczu śląsko­‍małopolskim 175 MAciEj Fic Miejsca pamięci w turystyce historycznej po Górnym Śląsku 189 ZBIGNIEW HOJKA Szlak Zabytków Industrialnych Województwa Śląskiego 205 Adam FrużyńsKi Górnośląskie kopalnie jako obiekty turystyczne 242 AnnA gliMos ‑nadgórska Dąbrowa Górnicza jako obszar turystyki historycznej 263 Sprawozdania JAN JURKIEWICZ Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu – opiekunem i propagatorem dziedzic- twa górniczego 307 Recenzje i omówienia Tatry i Podtatrze. Monografia dla szkół (Krzysztof Nowak) 329 Wprowadzenie W roku akademickim 2013/2014 w Instytucie Historii na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego otwarto nowy kierunek studiów licencja- ckich – Turystykę Historyczną. W toku nauczania studenci zdobywają wiedzę i umiejętności przydatne na coraz szybciej rozwijającym się rynku „aktywnej turystyki”, opartej zwłaszcza o znajomość: dziejów cywilizacji, podróżowania, historii Polski i współczesnego świata, jak również geografii turystycznej i fi- zycznej, etnologii, historii sztuki, socjologii, muzealnictwa, bezpieczeństwa, profilaktyki i ochrony zdrowia, podstaw prawa, opracowywania tras turystycz- nych i prowadzenia wycieczek, obsługi ruchu turystycznego, a także technik prezentacji oraz interpretacji zabytków i dzieł sztuki. Z tej racji zrodziła się tak- że myśl wydawania przez Instytut Historii UŚ naukowego periodyku „Turysty- ka Historyczna”, obejmującego swoją treścią wyżej wymienioną problematykę, przydatną przede wszystkim naszym przyszłym absolwentom, a więc pilotom, przewodnikom, pracownikom instytucji kulturalno ‑oświatowych, animatorom i specjalistom w zakresie upowszechniania historii i dorobku kulturowego, oraz naukowcom i innym czytelnikom zainteresowanym badaniem i propagowaniem historii w ramach szeroko pojętego ruchu turystycznego. Autorami, którzy przekazali teksty do niniejszego tomu są zarówno pra- cownicy naukowi, głównie z Instytutu Historii UŚ, jak i instytucji kulturalnych z nim współpracujących. Tematycznie zostały one podzielone na kilka działów: Z dziejów podróżowania i turystyki, Z dziejów ruchu pątniczego, Na współ- czesnych szlakach historii, Sprawozdania, Recenzje i omówienia. Tym samym, w pierwszym z nich Aleksandra Skrzypietz, Agata Muszyńska i Paweł Gad (IH UŚ) podejmują w swoich tekstach problematykę charakteru i zasad podróżo- wania elit politycznych i towarzyskich po wczesnonowożytnej Francji. Joanna Januszewska ‑Jurkiewicz (IH UŚ) „podróżuje” po starym Wilnie w świetle za- chowanych bedekerów i relacji, Dawid Keller (Muzeum w Rybniku) opisuje rolę kolei polskich w rozwoju ruchu turystycznego międzywojennej Polski, a Zenon 8 Wprowadzenie Schmidtke (Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu) analizuje wartość księgi pamiątkowej „Skarbofermu” dla dziejów turystyki industrialnej na Górnym Ślą- sku. W dziale drugim Jacek Szpak (IH UŚ) charakteryzuje ruch pątniczy w pau- lińskich sanktuariach maryjnych na pograniczu małopolsko ‑śląskim w XVIII i XIX wieku (Jasna Góra w Częstochowie i Leśniów), a Mateusz Sobeczko (Ar- chiwum PAN o. Katowice) w sanktuarium pszowskim. W dziale trzecim, mo- gącym służyć jako propozycja dla opracowania i propagowania współczesnych tras i szlaków turystycznych, Katarzyna Niemczyk (IH UŚ) prowadzi nas po siedmiogrodzkich ścieżkach słynnego księcia Draculi, Dariusz Nawrot (IH UŚ) po twierdzach bastionowych na pograniczu śląsko ‑małopolskim. Maciej Fic (IH UŚ) podejmuje rozważania na temat miejsc pamięci w turystyce historycznej na Górnym Śląsku, Zbigniew Hojka (IH UŚ) prezentuje szlak zabytków indu- strialnych współczesnego województwa śląskiego, Adam Frużyński (Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu) omawia możliwości wykorzystania kopalń jako obiektów turystycznych, a Anna Glimos ‑Nadgórska (IH UŚ) prezentuje Dąbrowę Górniczą jako obszar turystyki historycznej. Tom uzupełnia tekst Jana Jurkiewicza z Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu na temat roli tej placówki w ochronie i propagawaniu dziedzictwa górnictwa węglowego w Polsce oraz tekst Krzysztofa Nowaka (IH UŚ) omawia- jący ważną dla dziejów turystyki na obszarach górskich, a przy tym kontrower- syjną, publikację Tatry i Podtatrze. Mamy nadzieję, że prezentowany nowy periodyk przyczyni się do posze- rzania wiedzy dotyczącej różnych aspektów turystyki historycznej i z czasem zyska też uznanie wsród Czytelników, na trwale wpisując się do literatury spe- cjalistycznej. Zbigniew Hojka Krzysztof Nowak I. Z dziejów podróżowania i turystyki ALEKSANDRA SKRZYPIETZ Pod przewodem Katarzyny Medycejskiej – dwór Karola IX Walezjusza w podróży Under Catherine de’ Medici’s guidance – the court of Charles IX of France on the move ABSTRACT: In the sixteenth century, the French kings traveled for various reasons. It resulted mostly from the greater need of ruling their country directly and remaining in contact with their officials and subjects, as well as the province, instead of reigning from a distance, which makes the control impossible. However, the necessity of feeding numerous members of the court was also important. Since the negligence of servants and members of the court ended up with the accumulation of dirt in the castle halls, such travels also provided an opportunity to clean them. The ruler who kept on the move could encounter his or her subjects and observe the conditions they lived in. As for Catherine de’ Medici, not only did the movement of the court allow her to control the situation in France, but also to meet those members of her family who lived beyond its borders. Thus, her activity and attitude prevented her from restricting contacts with her daughters and her sister‑in‑law, and allowed her to meet her grandchildren, which was an exceptional case among the monarchs contemporary to her. Full of toil and difficulties, the traveling court was also a source of entertainment. During the reign of Charles IX, between 1563 and 1566, the grand tour was organized. Ambitious and energetic, the queen wanted to entertain her son and to beguile the time; however, this was motivated not only by her own desire to replace him as the rightful ruler, but also because of the mere fact that she perceived playfulness as an important aspect of our lives. The mother, the son, the members of their court and family surrounding them journeyed to- gether, tackling their duties and simultaneously having fun; aside from that, they gained an ample opportunity to get to know their country and subjects better. This knowledge, in turn, facilitated apt decisions protecting the interests both of the subjects and the monarch. KEY WORDS: journey, court, France słowa KluczE: podróż, dwór, Francja Przyjmuje się, że przed nadejściem wieku XVII dwory monarsze nie były związane z żadnym szczególnym miejscem i nie można wskazać stałej siedziby królewskiej, choć oczywiście w każdym kraju możemy wyróżnić stolicę – bo- gatszą, lepiej rozwiniętą i zadbaną, która częściej gościła władcę i jego oto- 12 Z dziejów podróżowania i turystyki czenie1. W ten obraz władcy „w drodze” świetnie wpisują się także francuscy Walezjusze. Według jednego z przekazów, za panowania Franciszka I „dwór królewski nigdy nie pozostawał w tym samym miejscu dłużej niż przez piętna- ście kolejnych dni”2. W XVI wieku królowie francuscy podróżowali z różnych przyczyn. Wyni- kało to z potrzeby kontrolowania kraju nie z wielkiej odległości, lecz z bliska – w bezpośrednim kontakcie z prowincją, poddanymi i urzędnikami, gdy kon- trola ich działań na odległość nie była możliwa. W ten sposób łączyło się życie dworu, jako ruchomego, lecz głównego ośrodka łączącego centrum kraju z pro- wincją3. Stała też za tym konieczność wyżywienia bardzo licznego dworu, towa- rzyszącego monarsze, a w warunkach prymitywnego transportu nie można było nawet marzyć o stałych dostawach produktów koniecznych