ÚSTAV SLAVISTIKY FILOZOFICKÉ FAKULTY MASARYKOVY UNIVERZITY Roman Raszka ZAOLZIE W HISTORII, MOWIE I KULTURZE Bakalářská práce Vedoucí práce doc. PhDr. Ludvík Štěpán, PhD. Brno 2005 Prohlašuji, že jsem bakalářskou práci vypracoval samostatně a uvedl jsem všechny literární prameny,které jsemvní použil. RomanRaszka 2 Pragnę serdecznie podziękować panu doc. PhDr. Ludvíkovi Štěpánovi, za cenne rady i konsultacje oraz panuT. Pilchowi i pani W.Paszkowej za udostępnienie swoichzbiorów,z którychkorzystałem pisząctę pracę. 3 Spis treści Wstęp 6 1. ZhistoriiŚląskaCieszyńskiego 7 1.1ŚląskCieszyńskiwśredniowieczu 8 1.2ŚląskCieszyńskiza panowaniaHabsburgów 8 1.3Zaolziewokresiemiędzywojennym 9 1.4ZaolziewgranicachPolski 10 1.5Zaolziewokresieokupacjihitlerowskiej 11 1.6Zaolzie poroku1945 13 1.7Zaolzie po„aksamitnej”rewolucji 14 2.JęzykiurzędoweiszkolnictwoŚląskaCieszyńskiego 16 3.„Naszomowa“–historiairozwój językaKsięstwaCieszyńskiego(Zaolzia) 21 3.1Regionalnaodmiana polszczyznycieszyńskiej 22 3.2PeriodyzacjagwaryŚląska Cieszyńskiego 22 3.3Charakterystykagwarypodwzględemfonetykiifleksji 24 3.4 Wartośćgwarycieszyńskiej 26 3.5Przykładysłówizwrotów pochodzącychz językaniemieckiego iczeskiego27 4.Zabytki piśmiennicze 29 4.1Kazaniai piśmiennictwozwiązanezkościołem 30 4.2Pamiętnikichłopskie 31 5.Źródłakulturyludowej 33 6.OopowieściachluduznadOlzy 37 7.Wybrani pisarzeZaolziańscyXXwieku–Ŝycieitwórczość 44 7.1Pisarzenurtuludowego 45 7.2Adam Wawrosz 45 7.3KarolPiegza 49 7.4JózefOndrusz 52 4 Podsumowanie60 Resumé63 Bibliografia65 5 WSTĘP „ KaŜdy prawie Ŝe teren, regionmaw sobie coś specyficznego, coś takiego, coodróŜnia goodinnych, przyciąga uwagę, wzrusza, kaŜe się zastanawiać i powracać, gdziekolwiek by się stądodeszło .“ 1 RozwaŜania na temat kształtowania się kulturyŚląska Cieszyńskiego naleŜyrozpocząć od spojrzenia w głąb historii i zanalizować procesy, które zachodziły na badanym terytorium odczasów średniowiecza.Dlategochciałbym w swej pracynietylkoprzedstawić dwudziestowiecznych pisarzy zaolziańskich, piszących językiem uŜywanym na terenie byłegoKsięstwa Cieszyńskiego,ale całą bogatą historię,kulturę i rozliczne czynniki, które kreowałylosytegoterenu. Rozpoczynając juŜ od średniowiecza, poniewaŜ od najdawniejszych czasów na Śląsk Cieszyński i ludzi tam mieszkających, wywierały istotny wpływ stosunki między Czechami, później Czechosłowacją a Polską. Wszystkie te okoliczności historyczne odzwierciadlałysięwtwórczości pisarzyzaolziańskich. W ostatnichlatachmoŜna zauwaŜyć wzrost zainteresowania gwarą Śląska Cieszyskiego, cowynika równieŜ z tęsknotyza minionym czasem,kojarzonym przez autorów licznych publikacji iichczytelnikówzŜyciemswychpradziadów. Literatura naukowa, popularna oraz nowe wydania ksiąŜek dawnych pisarzy zaolziańskich budzą nietylko zainteresowanie mieszkańców regionu cieszyńskiego, ale równieŜ znawców gwar z poza tego terenu.Gwara Śląska Cieszyńskiegojest dotej pory gwarąŜywą,którejuŜywasięwgranicachbyłegoKsięstwaCieszyńskiego. 1 Kadłubiec, K. D.: Gawędziarz Cieszyński Józef JeŜowicz, Ostrava 1973, s. 6. 6 1.ZHISTORII ŚLĄSKACIESZYŃSKIEGO (ZAOLZIA) 7 1.1 Śląsk Cieszyński w średniowieczu Historia Śląska Cieszyńskiego rozpoczyna się w dziesiątym wieku, kiedy w Europie pojawiły sie dwa nowe państwa – Czechy i Polska, dla których tereny znajdujące się w dorzeczugórnej Odry stałysię powodem długichsporów.Władcytychpaństw zdawali sobie sprawę ze znaczenia strategicznego tych terenów, dlatego chcieli pozyskać je dla siebie. Posiadanie Śląska, a szczególnie okolic dzisiejszego Cieszyna, pozwalało kontrolować najdogodniejszy szlak handlowy z północy na południe Europy, wiodący przez tzw.BramęMorawskąna południuiPrzełęczJabłonkowskąna północy. W drugiej połowie dziesiątego wieku piastowski Mieszko zjednoczył polskie ziemie wraz z obszarami leŜącymi nad Olzą. Przez dwa następne wieki ziemie te naleŜały do państwa polskiego,pomimoŜewładcyzmuszeni byliwalczyćoniezCzechami. Pod koniec trzynastego wieku nasiliła się ekspansja państwa czeskiego, które w tym czasie przeŜywałookres świetności i juŜ w roku1327KsięstwoCieszyńskie znalazłosię w jegogranicach.W 1339rokuKazimierz Wielki zrzekł się zwierzchnictwa nadziemiami śląskimi,zagarniętymi przez króla czeskiegoJana Luksemburga.W tensposób rozpoczął sięsześciowiekowyokresoderwania ŚląskaCieszyńskiegoodPolski. 2 1.2 Śląsk Cieszyński za panowania Habsburgów W 1515 roku podpisano układ, który przesądził o dalszych losach Księstwa Cieszyńskiego. Zawarli go polski król Zygmunt Stary i czesko-węgierski monarcha Władysław(obajJagiellonowie).Porozumielisię,Ŝewrazie wygaśnięciaichdynastii(czyli Jagiellonów) tronczeski i węgierski przypadnie Habsburgom.Taksię stałow roku1526, kiedy Ludwik Jagiellończyk zginął w bitwie z Turkami pod Mohaczem. Księstwo Cieszyńskie po dwóch wiekach przynaleŜności do Polski i dwóch wiekach panowania czeskiego na dalsze cztery stulecia znalazło się w granicach państwa austriackiego, pod panowaniem dynastii Habsburgów. W praktyce oznaczało to lojalność cieszyńskich 2 Zahradnik, S., Ryczkowski, M.: Korzenie Zaolzia, Trzyniec 1992, s. 12-16. 8 Piastów wobec Habsburgów, stopniowe zniemczanie ksiąŜąt i ich poddanych, głównie mieszczan. Kończysię równieŜ kilkusetletni okres władania zamkiem cieszyńskim przez Piastów. „Ródtenzaginął w 1653rokuwraz ze śmiercią księŜny ElŜbiety Lukrecji.Odtąd księstwo stałosię faktycznąwłasnościąHabsburgów, chociaŜ formalnie znajdowałosię w ichlennie otrzymanym od królów czeskich ,” piszą na ten temat Stanisław Zahradnik i Marek Ryczkowski. 3 Wieksiedemnastyi osiemnastybyłydla ludności cieszyńskiej bardzotrudnym okresem. Wojna trzydziestoletnia, najazdyTatarów,Szwedów,walki wyznaniowe i w osiemnastym wiekuwojna pruska spowodowałyogromne wyniszczenie kraju.Dalej S.Zahradniki M. Ryczkowski twierdzą: „ Na mocy pokoju, zawartego we Wrocławiu w 1742 roku między Austrią i Prusami, większa część Śląska znalazła się pod pruskim panowaniem. AŜ do rozpadnięciasię w 1918 rokumonarchii austriackiej w jej granicachpozostawały tylkotrzy śląskie księstwa: cieszyńskie, opawskie i karnowskie. Potocznie nazywano je Śląskiem Austriackim .” 4 Właścicielamitychdóbr byliaŜdokońca pierwszejwojnyświatowejHabsburgowie. 1.3 Zaolzie w okresie międzywojennym Porozpadzie Monarchii AustroWęgierskiej i powstaniuniepodległych państw –Polski i Czechosłowacji, Śląsk Cieszyński stał się terenem spornym. Głównym powodem konfliktu były czynniki ekonomiczne – bogate złoŜa węgla kamiennego, huty, fabryki itrasykomunikacyjnez najwaŜniejszymszlakiemkoleikoszyckobogumińskiej. Od października 1918 do 28 lipca 1920 roku, trwał spór pomiędzy Czechosłowacją a Polską. Początkowo w konflikt angaŜowały się tylko czynniki lokalne, czyli ze strony polskiej Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiegoi czeskiej –Czeski Komitet Narodowy dla Śląska (Zemský národní výbor pro Slezsko). Z czasem walka o terytorium Śląska Cieszyńskiegoprzeniosła się do Pragi i Warszawy. Prowadziłyją najwyŜsze władze obu państw. Decydującą rolę w rozwiązaniu tego konfliktu odegrała Rada Ambasadorów – 3 TamŜe, s. 13. 4 TamŜe, s. 52. 9 organutworzonyprzezStanyZjednoczone,Wielką Brytanię,Francję,Włochyi Japonię; to onawydała ostatecznywyrokopodzialeregionu . „Republice Czechosłowackiej przypadło w podziale 1272,8 km 2. Przy Czechosłowacji pozostała kolej koszyckobogumińskai zagłębie węglowe.W Polsce decyzja tabyłaostro skrytykowanajakonowy rozbiór Polski ,”wyliczająZahradnikiRyczkowski. 5 W Czechosłowacji przewaŜało zadowolenie z tej decyzji Rady, natomiast Polacy nie mogli się pogodzić z utratą części terytorium,które uwaŜali za swoje. Odtegomomentu wPolscezaczętouŜywaćnazwyZaolzie,naoznaczenieutraconychziemwtymkonflikcie. Na temat polskoczeskiego sporu o Śląsk Cieszyński napisano dziesiątki opracowań, wspomnień i pamiętników. KaŜda strona dokumentowała swoje racje broniąc własnych interesów. Poglądypolskich i czeskich historyków są w sprawach dotyczących rozdarcia Śląska Cieszyńskiego bardzo rozbieŜne. Lud tego regionu nie miał wpływ na ostateczny wyrok o rozdarciu Śląska Cieszyńskiego. Znaczna część Śląska Cieszyńskiego leŜąca po lewej stronie Olzyznalazła się w granicachpaństwa Czechosłowackiego,choć nie pytanoo zdaniena tychterenachzamieszkałychludzi. 1.4 Zaolzie w granicach Polski Granice Czechosłowacji pozostałyniezmienione aŜ doroku1938.28–30września 1938 rokuodbyła się w Monachium konferencja z udziałem Francji,Wielkiej Brytanii,Niemiec i Włoch, na której postanowiono część państwa czechosłowackiego zamieszkałego przez Niemców,przekazać Rzeszy.Sytuację tę wykorzystał równieŜ rządpolski i „w nocy z 30 wrześniana 1października1938rokuambasador Rzeczypospolitej Polski w CSR wręczył ministrowi spraw zagranicznych Czechosłowacji ultimatum swojego rządu .” 6 Domagano się w nim natychmiastowego przekazania Polsce południowozachodniego pasa Śląska Cieszyńskiego.Następnegodnia, czyli 1 października, Praga zgodziła się przyjąć warunki przedłoŜone przez północnegosąsiada. Nie dziwi,Ŝe fakt przyłączenia Zaolzia do Polski był zupełnie inaczej ocenianyprzez naukowców polskich i czeskich. KaŜda ze stron w inny sposób interpretowała fakty, wyciągała odmienne wnioski. Zdaniem czeskich badaczy przyłączenie Zaolzia było 5 TamŜe, s. 52. 6 TamŜe, s. 82-83. 10 bezprawnym wchłonięciem części terenów suwerennej Czechosłowacji, Polskę określają mianem okupanta. Specjalnie nie łączyło się tych wypadków z wcześniejszymi sporami o Zaolzie, a zwłaszcza z kontrowersyjną decyzją Rady Ambasadorów o podziale tego regionu. Rządowi polskiemu najbardziej zarzuca się współpracę z państwami faszystowskimi. 7 Jednak historycy czescy (np. Milan Myška 8) są równieŜ