BIULETYN IPN nr 5 (14)/2013 Szkoły czerwonej elity Pierwszy bunt – maj 1946 roku Erich Koch – ostatni król Prus Niemieckie wysiedlenia z Zamojszczyzny Cena 6 zł (5%VAT) ISSN 2084-7319 Dodatek specjalny: fragmenty albumu Agnieszki Jaczyńskiej SONDERLABORATORIUM SS. 9 772084 73100231 ZAMOJSZCZYZNA numer indeksu 284521 nakład 9500 egz. BIBLIOTEKAKALENDARIUM XX WIEKUIPN 7373 Aparat represji wo- „Kontynuowali dzia- Paweł Sasanka, Sła- bec Kościoła w latach łalność związkową…”. womir Stępień, Zimna 1944–1956. Teryto- Sądzeni z powodów wojna. Krótka historia rium obecnej diecezji politycznych w woje- podzielonego świata DRUGA EDYCJA PROJEKTU sandomierskiej, red. wództwie gdańskim (album), IPN, Warsza- NA TO CZEKA Mariusz Krzysztofi ń- w latach 1981–1983, wa 2012, ss. 364. ski, ks. Józef Marecki, wstęp i oprac. Arka- BIBLIOTEKA ks. Bogdan Stanaszek, diusz Kazański, biogra- IPN, Wydawnictwo my Arkadiusz Kazański, WYSYŁKA PUBLIKACJI HISTORYCZNYCH DO BIBLIOTEK WAM, Kraków 2012, Marcin Węgliński, IPN, Gdańsk 2012, Studia nad wywia- ss. 490. ss. 240. dem i kontrwywiadem Bytom w cieniu Krzysztof Osiński, Polski w XX wieku, oferuje bibliotekom publicznym dwóch totalitaryz- Piotr Rybarczyk, t. 1, red. Wojciech Instytut Pamięci Narodowej mów. Szkice z dziejów Kryzys bydgoski 1981. Skóra i Paweł Skubisz, bezpłatne pakiety 20 publikacji historycznych dotyczących XX- miasta 1933–1989, Przyczyny, przebieg, IPN, Szczecin 2012, -wiecznych dziejów Polski. Szczegółowe informacje znajdują się red. Sebastian Rosen- konsekwencje. t. 1: ss. 774. baum, IPN, Monografi a, IPN, na stronie www.dlabibliotek.ipn.gov.pl Katowice 2012, Bydgoszcz–Gdańsk– ss. 432. Warszawa 2013, ss. 392 + ss. 32 wkł. zdj. Tadeusz Westfal Projekt realizowany jest przez Karaś (1915–1944). Biuro Edukacji Publicznej IPN Encyklopedia So- Kryzys bydgoski 1981. Żołnierz podlaskie- Rekomenduje go lidarności. Opozycja Przyczyny, przebieg, go Kedywu, red. Piotr w PRL 1976–1989, konsekwencje. t. 2: Łapiński, IPN, Białystok Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich t. 2, IPN, Warszawa Dokumenty, wstęp 2012, ss. 90 + DVD. 2012, ss. 536. K rzysztof Osiński, Piotr Rybarczyk, wy- Wokół procesu bór i oprac. Robert biskupa kieleckie- Gajos, Krzysztof Osiń- go Czesława Kacz- ski, Piotr Rybarczyk, marka. Wspomnienia IPN, Bydgoszcz–Gdańsk–Warszawa Dorota Gałaszew- nazaretanki s. Izabelli 2013, ss. 1006. PATRONAT MEDIALNY ska-Chilczuk, Jacek Machowskiej, oprac. Witold Wołoszyn, Od Kryzys bydgoski Tomasz Domański, przedszkolaka do stu- 1981 w relacjach świad- s. Danuta Kozieł CSFN, denta. Kryteria selekcji ków, t. 3, red. Agnieszka IPN, Jedność, Kielce społecznej i politycznej Dębska, Maciej Kowal- 2013, ss. 237 + ss. 8 w edukacji lat 1947– czyk, Ośrodek KARTA, wkł. zdj. –1956, IPN, Narodowe Centrum Z dziejów Mikołowa Lublin 2012, Kultury, Warszawa w XX wieku. Wybrane ss. 269. 2013, ss. 139 + ss. 16 zagadnienia, red. Grze- wkł. zdj. Komunistyczne gorz Bębnik, IPN, Ka- amnestie lat 1945– Artur Kubaj, Paweł towice 2012, ss. 222. –1947. Drogi do „le- Miedziński, Stan wo- galizacji” czy zagłady?, jenny w Szczecinie, red. Wojciech J. Mu- IPN, Szczecin 2012, szyński, IPN, Warsza- ss. 280. wa 2012, ss. 496 + ss. 16 wkł. zdj. Żołnierzowi Niepod- ległej. Księga dedyko- wana śp. gen. Mie- Komunistyczny apa- czysławowi Huchli, rat represji i życie spo- red. Tomasz Balbus, łeczne Opolszczyzny Tomasz Kurpierz, Zbuntowani. Niezależ- Mariusz Krzysztofi ński, w latach 1945–1989, Ewa Leniart, Zbigniew red. Ksawery Jasiak, ne Zrzeszenie Studen- tów w województwie Nawrocki, IPN, IPN, Opole 2012, Rzeszów 2012, ss. 599 ss. 542. katowickim 1980– –1989, IPN, + ss. 16 wkł. zdj. Katowice 2012, ss. 408. Zamówienie można złożyć telefonicznie lub wysłać Instytut Pamięci Narodowej w Centrum Edukacyjnym IPN wypełniony formularz zwykłą pocztą na adres IPN Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu im. Janusza Kurtyki PRZYSTANEK HISTORIA albo pocztą elektroniczną na adresy podane poniżej 00-207 Warszawa, pl. Krasińskich 2/4/6 ul. Marszałkowska 21/25, 00-625 Warszawa Sprzedaż wysyłkowa publikacji Publikacje IPN można nabyć: poniedziałek – piątek w godz. 10:00–18:00, zamówienia można składać telefonicznie: tel. (22) 431 82 92, w siedzibie IPN sobota w godz. 9:00–14:00, tel. (22) 576 30 06 (22) 431 82 88; (22) 431 82 89; fax (22) 431 82 91 ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa Prenumerata „Pamięci.pl” pocztą zwykłą na adres Instytutu poniedziałek – piątek w godz. 8:30–16:00 Szczegółowe informacje na temat prenumeraty wraz pocztą elektroniczną: [email protected]; tel. (22) 581 88 72 z cennikiem i formularzem zamówienia znajdują się [email protected]; [email protected] na stronie www.pamięć.pl/miesiecznik. lub w księgarni internetowej: www.ipn.poczytaj.pl nr 5 (14)/2013 TREŚCISPIS BIULETYN IPN 1 3 AKTUALNOŚCI IPN 4 KALENDARIUM 6 Z PIERWSZEJ STRONY FELIETON 8 Maciej Rosalak, Tekściarz Wałęsy PAP Fot. 10 Krzysztof Gottesman, Czyste idee, brudne czyny STOPKLATKA 12 Radosław Poboży, Kryptonim „Podróżnik” Z ARCHIWUM IPN 16 Grzegorz Majchrzak, Oświadczenie Sokołowskiego WYWIAD 18 Zamość: próba generalna rozmowa z Agnieszką Jaczyńską, autorką albumu Sonderlaboratorium SS. Zamojszczyzna Fot. PAP 22 Jestem dzieckiem szczęścia rozmowa z Jerzym Skrzypkiem, więźniem Auschwitz, Flossenbürga i Dachau WYDARZYŁO SIĘ W XX WIEKU 26 Mirosław Szumiło, Akademie czerwonej elity 30 Marek Hańderek, Ku „Międzymorzu” 34 Dominik Krysiak, Ostatni król Prus 38 Iwona Demczyszak, Umierając z głodu, planowała życie 42 Joanna Hytrek-Hryciuk, Wolność ponad teatr. Halina Mikołajska (1925–1989) Z DZIEJÓW OPOZYCJI I OPORU SPOŁECZNEGO 44 Kamil Dworaczek, Pierwszy bunt – maj 1946 roku 48 Jan Olaszek, Profesor drukarzem? Adam Kersten (1930–1983) ze zbiorów autora Fot. PAMIĘTAM JAK DZIŚ 52 Relacja „króla” – Stanisława Śledziejowska-Osiczko o Ravensbrück PRAWDA CZASÓW, PRAWDA EKRANU 55 Jerzy Eisler, Barwy walki PRZEMINĘŁO Z PEERELEM 58 Jerzy Kochanowski, Bar mleczny Z BRONIĄ W RĘKU 60 Michał Mackiewicz, Z detektorem na militaria Fot. AIPN ORZEŁ BIAŁY 63 Tomasz Zawistowski, Orły na hełmach załogi pociągu pancernego „Śmiały” EDUKACJA HISTORYCZNA 67 Andrzej Zawistowski, Książki na właściwej półce 69 Tomasz Ceran, Kto wygrał, a kto przegrał II wojnę światową? 70 Monika Mikuczewska, „tuHistoria” co miesiąc we Wrocławiu 71 RECENZJE Fot. AIPN 73 BIBLIOTEKA IPN 2 aj nie należy do kanonu tzw. polskich miesięcy, czyli tam wprawdzie przede wszystkim, jak „rewolucyjnymi meto- tych okresów kalendarza historii Polski po 1945 dami” organizować demonstracje i bunty, ale wiedzę i umie- roku, w których dokonywały się przełomowe bądź jętności nabyte w „leninówce” wykorzystywali także podczas Mszczególnie tragiczne wydarzenia o ogromnym dla budowy aparatu władzy i represji. O akademiach czerwonych Polaków znaczeniu. Gdyby tym „polskim kalendarzem” objąć elit pisze Mirosław Szumiło. całość dziejów naszego kraju, z pewnością maj znalazłby się tu W numerze sporo miejsca poświęcamy obozowi Ravensbrück nieraz – od uchwalenia pierwszej polskiej konstytucji zaczyna- i kwestii eksperymentów na więźniach. O makabrycznych do- jąc. Właśnie rocznica tego wydarzenia stała się punktem zapal- świadczeniach przeprowadzanych na żywych ludziach przez nym w relacjach między władzą a ludem na samym początku niemieckich „lekarzy” w dziale „Pamiętam jak dziś…” opowiada „ludowego” państwa. Kamil Dworaczek w swoim artykule przy- Stanisława Śledziejowska-Osiczko, jedna z ofi ar. Z kolei Iwona wołuje wydarzenia z 1946 roku, które śmiało mogą aspirować Demczyszak przybliża sylwetkę innej byłej więźniarki Ravens- do kanonu polskich miesięcy zebranego swego czasu przez brück, Wandy Półtawskiej. Mimo cierpienia, ciągłego zagrożenia prof. Jerzego Eislera. Zamieszki sprowokowane wówczas przez i nieludzkiego traktowania nie tylko zachowała ona godność, władze podczas święta 3 Maja w Krakowie rozlały się na inne wolę przetrwania i nadzieję, lecz także obdzielała nimi współ- miasta, a związane z nimi protesty trwały jeszcze przez wiele więźniarki. O eksperymentach pseudomedycznych opowiada dni. Milicja strzelała do ludzi, byli ranni i zabici, a represje – szy- także w rozmowie z Maciejem Foksem Jerzy Skrzypek – były kany, relegacje z uczelni, wcielanie do karnych jednostek – do- więzień Pawiaka, Flossenbürga, Auschwitz i Dachau. tknęły setek osób. Były to ostatnie w Polsce Ludowej obchody Do numeru dołączyliśmy fragmenty albumu Agnieszki Jaczyń- święta 3 Maja, które miały być skiej Sonderlaboratorium SS. Zamojszczyzna (nominowanego tolerowane przez władze. do Nagrody Historycznej tygodnika „Polityka”). Ta obszerna Tłumieniem majowego buntu publikacja to zbiór różnego rodzaju źródeł historycznych – zajmowali się dzierżący władzę zdjęć, listów, dokumentów, wspomnień – które składają się na Wydawca: Instytut Pamięci Narodowej w Polsce komuniści, z których opowieść o tragicznych losach Zamojszczyzny, mającej stać – Komisja Ścigania Zbrodni znaczna część odebrała wy- się terytorium zamieszkanym wyłącznie przez Niemców. O „Ak- przeciwko Narodowi Polskiemu kształcenie w Międzynaro- tion Zamosc”, wysiedleniach i albumie opowiada sama autorka Rada Programowa: dowej Szkole Leninowskiej w rozmowie, którą publikujemy w niniejszym numerze. w Moskwie. Bierut, Zam- dr hab. Grzegorz Berendt, Redaktor naczelny dr hab. Robert Klementowski, browski i inni działacze KPP dr Adam Dziurok, dr Krzysztof Kaczmarski, (i późniejszej PZPR) uczyli się Andrzej Brzozowski dr Maciej Korkuć, dr Tomasz Łabuszewski, dr Agnieszka Łuczak, dr Sławomir Poleszak, dr Paweł Skubisz, dr Waldemar Wilczewski, dr Andrzej Zawistowski