RYS. RAFAŁ ROSKOWIŃSKI NA POCZĄTEK 3 ANNA PUTKIEWICZ REDAKTOR NACZELNY BELWEDER, 11 SIERPNIA 1920 R. „PIŁSUDSKI [...] OSTRO ZAPYTAŁ: – NO I CO MYŚLICIE? ZATRZYMAMY? – WIERZĘ JAK W BOGA, ŻE TU SIĘ SKOŃCZĄ!” * a burzliwa i gwałtowna wojna – rzutująca przecież na cały późniejszy geopolityczny układ sił w Europie – nie została do- mknięta. Wroga pobito, ale dobić go wówczas było nie sposób. Rację miała nasza młodość – pisał w euforii poeta Kazimierz TWierzyński, wspominając narodowe poczucie tryumfu na widok pochodu sowieckich jeńców. Ten świadek polskiej victorii 1920 r. o sobie i współczesnych mówi wtedy jako o „pokoleniu szczęśliwym”, wywodzącym się z narodu, któremu reszta świata coś zawdzięcza. FOT. CEZARY POMYKAŁO FOT. Nie minie jednak kilka lat i w ocalonej przed bolszewikami Europie, która przyglądała się ciekawie tej wojnie, być może nie do końca rozumiejąc jej znaczenie, niewygodna okaże się pamięć, że to właśnie polski żołnierz był w roku dwudziestym emanacją zachodniego świata. I że to na płonącej polskiej scenie tego teatru wojny dopalała się czerwona pożoga. Zmagania Wojska Polskiego z Armią Czerwoną odbywały się na różnych poziomach – było to przede wszystkim starcie militarne, głównie niezawodnej w polu kawalerii, która po obu stronach do- wiodła swej skuteczności i mobilności. Świadome swych racji wojsko zwarło się w śmiertelnym uści- sku w imię różnych wizji świata: tradycji opartej na chrześcijańskich wartościach i chaosu oszalałej rewolucji prowadzącej do totalitaryzmu. Była to wojna o duszę. Wojna przywódców. Wojna oficerów. Wojna żołnierzy. Wojna młodzieży. Wojna wywiadów, w której rozbiliśmy bank i dzięki nam sowiecki nasłuch radiowy zamiast wymiany informacji mógł przez kluczowe 36 godzin nauczyć się na pamięć Ewangelii św. Jana. Ale też wojna chłopów z chłopami, robotników z robotnikami. Nasze „masy pracu- jące” sromotnie zawiodły polskich i rosyjskich komunistów, którzy szykując się na radosną stypę po „trupie Polski”, słali wiernopoddańcze listy do Lenina. Polski kontrwywiad wygrał też wojnę propagan- dową. Sowieckie zohydzanie „polskiego pana i ciemiężcy” okazało się mniej skuteczne niż ponura sława bolszewickiej ordy. Armię polskich ochotników zasilili chłopi i robotnicy, którzy – gdy trzeba było – bili się i ginęli ofiarnie – niosąc zemstę za śmierć mężczyzn i prawdziwe piekło kobiet. Rok 1920 był potężnym konfliktem na poziomie elementarnym, zwykłego ludzkiego człowieczeń- stwa, stosunku do zajmowanych ziem, rannych i jeńców. Nad wspomnieniami wojennymi Izaaka Babela, komunisty i żołnierza, kiedy przywoływał sceny znęcania się nad rannymi lub pojmanymi Polakami, unosi się pytanie, czy wojsko, w którym służy, to wciąż jeszcze armia ludzi... Porównywał ów rosyjski Żyd 1 Armię Konną Siemiona Budionnego do piekielnej lawy obracającej wszystko w ruinę. Były też i podobieństwa: brzemię odpowiedzialności głównych dowódców, przeżywających chwile nieby- wałej presji i zwątpienia. Podobna była bezwzględność w stosunku do dezerterów – gen. Władysław Sikorski, dowódca 5 Armii Frontu Północnego, zapowiedział śmierć wszystkim, którzy się cofną. Zbieżny był cel, jaki dowódcy postawili swym siłom – nie tylko pokonanie, ale icałkowite rozbicie, starcie w proch wroga. Łączyła przeciwnych żołnierzy także dynamika wojny – ta królowa żołnierskich nastrojów. Łączyła pamięcią zwycięstwa, które bije wroga szybko i po kolei, uskrzydlając nawet śmiertel- nie wyczerpane wojsko. Łączyła pamięcią klęski, która błyskawicznie okrada wojsko z ducha walki i pcha ślepo w dół, ku samozagładzie. Obaj wodzowie widzieli swe wojsko w obu odsłonach. Michaił Tuchaczew- ski zbyt szybko zdezawuował zdolność bojową naszych żołnierzy, którzy – w jego relacji – w ciągu miesią- ca z twardego przeciwnika zmienili się cofającą się, bezładną masę. Ale liczy się ten, do którego należy ostatnie słowo. Ten przywilej zachował Józef Piłsudski, oglądając chaotyczny ipaniczny odwrót bolszewi- ków, w czasie którego osamotnieni dowódcy bezskutecznie szukali nawet własnych sztabów. Rację miała nasza młodość – nie mógł tego zdania powtórzyć ambitny dowódca Armii Czerwonej, bo i w jego wypadku sprawdziła się stara zasada, że rewolucja pożera własne dzieci. Kiedy stał przed plutonem egzekucyjnym, zwycięski polski Wódz Naczelny Józef Piłsudski od dwóch lat już nie żył. * * * Polski poeta we wrześniu 1939 r. wciąż pamięta racje swej młodości iczyta nową, przerażającą rzeczy- wistość w jej kontekście. W arcydziele z tego okresu, wierszu Via Appia, Kazimierz Wierzyński napisał: Ostatni żołnierz / W warszawskim okopie / Jeszcze się tuła nocą, / Patrzy zdumiony po całej Europie, Czemu nie biegnie / Swoim kohortom / Z pomocą. * Tak Karol Wędziagolski, polski ziemianin z Wileńszczyzny, socjalista, oficer armii rosyjskiej z okresu wojny domowej, opisał we wspomnieniach swoją rozmowę z Józefem Piłsudskim w Belwederze z 11 sierpnia 1920 r. 138 nr 2 SPIS TREŚCI rekonstruktorzy: Grupa Historyczna Niepodległość 1863, Stowarzyszenie Grupa Historyczna „Zgrupowanie Radosław” OKŁADKA: FOT. CEZARY POMYKAŁO OKŁADKA: FOT. 84 66 Wojna i polityka GRZEGORZ ŁUKOMSKI 14 Geopolityczna przestrzeń polskości 178 DARIUSZ FABISZ 44 Gra o Wilno. Buntownik bez wyboru PIOTR PODHORODECKI 71 Zapomniana batalia 1920 r. PIOTR KORCZYŃSKI 126 Jabłonna. Czarna legenda 1920 r. Rozmowa z Jerzym Kirszakiem Strategie Fot. Tricolors/East News Tricolors/East Fot. MAREK BOGDAN KOZUBEL 24 Victoria nad Niemnem 1920 r. Kawaleria JULIUSZ S. TYM PIOTR KORCZYŃSKI 30 Największa bitwa kawaleryjska XX w. 66 Rok 1920 – wojna kawalerii Rozmowa z Krzysztofem Filipowem Zwycięstwa i klęski MAREK BOGDAN KOZUBEL Marynarka Wojenna 38 Obrona Lwowa RAFAŁ MICHLIŃSKI 72 Boje Pułku Morskiego na linii Wojenne epizody Bugu i Narwi DANIEL KORBEL MARIUSZ BOROWIAK Życiorysy heroiczne Szarża „Hallerczyka” Marynarze w Powstaniu 54 76 JERZY KIRSZAK PIOTR KORCZYŃSKI Wielkopolskim 1918–1919 96 Ogniem z otwartych pozycji 104 W polu, czyli bohaterstwo RAFAŁ MICHLIŃSKI w błocie i we krwi 90 Z Flotyllą Pińską do ostatniej chwili MICHAŁ KOZŁOWSKI Sojusze 122 Bolszewicka misja dywersyjna Biografie ocalone WOJCIECH MAZUR 108 Generała Weyganda losy GRZEGORZ ŁUKOMSKI Motoryzacja nieoczywiste 84 Mackiewicz w siodle PIOTR KORCZYŃSKI JAN TARCZYŃSKI 116 Na straży niepodległości 60 Brawurowe zagony motorowe Rozmowa z Mariuszem Mrozem Odznaczenia wojskowe MICHAŁ PRZYBYLAK 90 130 Wniosek na bohatera KRZYSZTOF FILIPOW 138 Nieznany krzyż Kawalerowie Virtuti Militari ANNA DĄBROWSKA 136 Bohaterska sanitariuszka Wojna i propaganda KONRAD PADUSZEK 142 Wojna plakatowa WOJSKOWY INSTYTUT WYDAWNICZY Aleje Jerozolimskie 97, 00–909 Warszawa DYREKTOR WOJSKOWEGO INSTYTUTU WYDAWNICZEGO Maciej Podczaski, tel. 261 845 365, 261 845 685, faks 261 845 503; [email protected] POLSKA ZBROJNA. HISTORIA REDAKTOR NACZELNY Anna Putkiewicz, tel. 261 846 764; [email protected] ZASTĘPCA REDAKTORA NACZELNEGO – SEKRETARZ REDAKCJI Małgorzata Łętowska, tel. 261 845 165; [email protected] REDAKCJA Historie ocalone Piotr Korczyński tel. 261 845 604; DOMINIK KAŹMIERSKI [email protected] 146 Polski bohater Grześ GRAFIKA Marcin Dmowski (kierownik), Cmentarze wojenne Marcin Izdebski (projekt szaty graficznej i opracowanie), PIOTR KORCZYŃSKI Andrzej Witkowski (fotoedytor), tel. 261 845 579 148 Codziennie składamy legunom STALE WSPÓŁPRACUJĄ: raport. Rozmowa z Jarosławem 44 Anna Dąbrowska, Mariusz Borowiak, Maciej Chilczuk, Góreckim prof. Andrzej Gąsiorowski, Jarosław Godlewski, dr Grzegorz Jasiński, Łukasz Jędrzejczak, dr hab. Jerzy Kirszak, Zbrodnia katyńska ks. płk dr Zbigniew Kępa, Wojciech Krajewski, Mikołaj Kubacki, Zapomniane bitwy ANNA DĄBROWSKA płk Mariusz Kubarek, prof. Mirosław Lenart, ppłk Andrzej Łydka, ANDRZEJ ŁYDKA 165 Katyńskie komisje Michał Mackiewicz, dr Mariusz Niestrawski, dr Konrad Paduszek, dr Anna Pastorek, prof. Bogusław Polak, 154 Krechowce, czyli trzy zwycięstwa Rozmowa z Witoldem Wasilewskim prof. Wojciech Polak, dr hab. Jakub Polit, Paweł w jednej bitwie KRZYSZTOF POLECHOŃSKI Rozdżestwieński, Paweł Sztama, dr Jan Tarczyński, 168 Świadectwo pisarza prof. płk Juliusz S. Tym, dr Krzysztof Wielgus, GRZEGORZ ŁUKOMSKI prof. Wojciech Włodarkiewicz, Tadeusz Wróbel, Pamiątki polskie Łukasz Zalesiński, Tomasz Zawistowski 174 Katyń Mackiewicza TOMASZ ZAWISTOWSKI JACEK ŻUREK 162 Pałasz Jana Bartkowskiego KWERENDA FOTOGRAFICZNA: Dominik Kaźmierski 178 Śladami katyńskich dokumentów OPRACOWANIE STYLISTYCZNE Beata Stadryniak-Saracyn, Z arsenału Muzeum Wojska January Szustakowski Polskiego MARKETING I PROMOCJA MICHAŁ MACKIEWICZ Piotr Zarzycki, Patryk Czarnowski, Agnieszka Karaczun, 186 186 Cudowna armata Anita Kwaterowska (tłumacz), Małgorzata Szustkowska, Marta Szulc, tel. 261-849-387, 261-849-496, 261-849-457, Konstruktorzy broni faks 261-849-459; [email protected] PIOTR KOCYAN DRUK: 190 Winchester M1895 ARTDRUK, ul. Napoleona 4, 05-230 Kobyłka, www.artdruk.com Sztandary Wojska Polskiego PRENUMERATA Zamówienia na prenumeratę wydań papierowych JAROSŁAW PYCH „Polski Zbrojnej. Historia” można składać pod adresem: 192 Łęczycki sztandar sklep.polska-zbrojna.pl KOLPORTAŻ I REKLAMACJE Klub garnizonowy Punkt Pocztowy Włocławek ANDRZEJ ŁYDKA ul. Duninowska 9a, 87–823 Włocławek 195 Na „ostatniej kocie” tel. 885 870 509, tel. kom. 502 012 187; [email protected] Ceremoniał wojskowy PARTNER MARIUSZ KUBAREK Narodowe Archiwum Cyfrowe. 196 Pierwszy polski Grób Nieznanego 170 tysięcy zdjęć online na www.nac.gov.pl Żołnierza Treść zamieszczanych materiałów nie zawsze odzwierciedla stanowisko redakcji. Tekstów niezamówionych redakcja Notatnik kolekcjonera nie