Kolekcjonerstwo polskie XX i XXI wieku. Szkice Pod redakcją Tomasza F. de Rosseta, Agnieszki Kluczewskiej-Wójcik Aldony Tołysz Biblioteka Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów 7 Kolekcjonerstwo polskie XX i XXI wieku. Szkice Pod redakcją Tomasza F. de Rosseta, Agnieszki Kluczewskiej-Wójcik, Aldony Tołysz Materiały konferencji zorganizowanej w 2014 roku przez Zakład Muzealnictwa Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów Warszawa 2015 SPIS TREŚ CI Od redakcji 9 Agnieszka Kluczewska-Wójcik 19 Kolekcjoner polski u progu nowoczesności – szkic do portretu Kamila Kłudkiewicz 40 Bardzo długie trwanie. O zainteresowaniach kolekcjonerów sztuką polskiego modernizmu w dwudziestoleciu międzywojennym Barbara Chojnacka 53 Kolekcja polskiej sztuki współczesnej w Muzeum Okręgowym im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy Agnieszka Salamon-Radecka 70 Poznańscy kolekcjonerzy grafi ki w dwudziestoleciu międzywojennym i ich zbiory w świetle dokumentów archiwalnych Muzeum Wielkopolskiego (1919–1939) Paulina Kurc-Maj 81 Rola inicjatyw i kolekcji prywatnych w muzealnictwie polskim na przykładzie polityki budowania zbiorów w Muzeum Sztuki w Łodzi w latach międzywojennych i bezpośrednio powojennych XX wieku Ewa Bobrowska 94 Polska sztuka w Paryżu w drugiej połowie XX wieku i jej wsparcie instytucjonalne: zbiory, galerie, stowarzyszenia. Próba wstępnego rozpoznania Małgorzata Baka-Theis 115 Polskie kolekcje artefaktów afrykańskich. Między zbiorem pamiątek a kolekcją sztuki Joanna Gojżewska 136 Sztuka nowoczesna i reklama w działalności Heleny Rubinstein Milena Woźniak-Koch 144 Bronisław Krystall. Warszawski kolekcjoner początku XX wieku Anna Kroplewska-Gajewska 157 Od Andrzeja Wróblewskiego do Włodzimierza Pawlaka. Kolekcja pakoska w 2014 roku Anna Saciuk-Gąsowska 169 Kolekcja sztuki nowoczesnej z okazji pewnego jubileuszu Aldona Tołysz 181 Kolekcje (nie)świadome: Muzeum w Koszalinie, Galeria EL w Elblągu, Fundacja Bęc Zmiana w Warszawie Julianna Makiłła-Polak 193 Przypadek Antoniego M. – kolekcjonera prywatnego epoki PRL-u Wojciech Kowalski 204 Dawne i współczesne uwarunkowania prawne kolekcjonerstwa w Polsce Janusz Miliszkiewicz 220 Propozycja interdyscyplinarnych badań historii prywatnego kolekcjonerstwa i rynku kolekcjonerskiego Ryszard Kruk 228 Czy doświadczenia XX wieku spowodują, że kolekcjonerstwo XXI wieku dopracuje się lepszych form współpracy z nauką i poprawy stanu upowszechniana kolekcjonerskiego dorobku. Punkt widzenia kolekcjonera Maria Sołtysiak 242 O „Katalogu kolekcjonerów polskich XIX i XX wieku” autorstwa Profesora Andrzeja Ryszkiewicza Tomasz F. de Rosset 248 O polskich kolekcjach artystycznych XX wieku Indeks osobowy 259 9 OD REDAKCJI Oddajemy w ręce czytelnika książkę, która odzwierciedla zaintereso- wanie, jakie w ostatnich latach budzi w Polsce fenomen kolekcjonerstwa. Tytułem przykładu wymienić można chociażby tylko konferencje naukowe „Sztuka nie-dawna. Kolekcja w muzeum” (Łódź 2012), „Kolekcjonerstwo na ziemiach polskich w XIX wieku” (Poznań 2012), „Przedmioty, obrazy, idee… Źródła i konteksty muzealnictwa w kulturze Oświecenia” (Warszawa 2014), a także wystawy muzealne, a wśród nich m.in. „Swingujący Londyn” (Mu- zeum Sztuki w Łodzi 2007), „Zapisy przemian. Sztuka polska ze zbiorów Krzysztofa Musiała” (Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Muzeum Książąt Pomorskich w Szczecinie, Zachęta Narodowa Galeria Sztuki w Warszawie, Muzeum Narodowe w Krakowie, Muzeum Narodowe w Poznaniu 2007– 2008), „Kolekcja. Dwadzieścia lat Galerii Starmach” (Muzeum Narodowe w Krakowie 2009), „Dada impuls. Kolekcja Egidio Marzony” (Muzeum Sztuki w Łodzi 2015). Publikacja nasza stanowi rezultat konferencji „Kolekcjoner- stwo polskie XX i XXI wieku” zorganizowanej przez Wydział Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika i Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu” w Toruniu (21–22.11.2014). Dzięki tym dwóm instytucjom wytworzył się tu poważny ośrodek badań naukowych i artystycznych analiz dotyczą- cych kolekcji i jej twórcy. Im właśnie dedykowany był pierwszy okres działal- ności CSW. Zainaugurowały ją w 2008 roku wystawy „Kwiaty naszego życia” (własna) i „Jak się rzeczy mają…” (ze zbiorów fundacji Thyssen-Bornemisza Art Contemporary Franceski von Habsburg) oraz zorganizowane wspólnie z Uniwersytetem międzynarodowe kolokwium „Nowoczesność kolekcji”; potem na kolejnych wystawach prezentowane były zbiory Daros Latino- americana Collection (2009), Muzeum Okręgowego w Bydgoszczy (2009), Muzeum Sztuki Współczesnej w Antwerpii (2010), UniCredit (2012), Galerii Wymiany Józefa Robakowskiego (2012), Sandredo Re Rebaudengo (2013). Dwudziesty wiek rozpoczął się zanim jeszcze zakończył się wiek dzie- więtnasty, nazwany przez historyków długim, a zakończył zanim jesz- cze rozpoczął się ten kolejny. Trwał więc znacznie krócej niż stulecie, bo właściwie tylko od Wielkiej Wojny 1914–1918, która brutalnie przerwa- ła europejską la belle époque do upadku żelaznej kurtyny w 1989 ro- ku. Dla Europy była to jednak trudna epoka i wcale nie łatwiejsza dla Pol- 10 ski, chociaż u jej zarania odzyskała ona niepodległy byt, ale wkrótce potem znów go straciła i znów odzyskała w nader okrojonej postaci… Oddziałało to znacząco na rozwój kultury, a w tym i kolekcjonerstwa, które zaledwie zyskało możliwość wyzwolenia się z rozbiorowych obciążeń, to zostało cał- kiem nieledwie zniszczone najpierw przez wojnę, potem stalinowski reżim, a potem mozolnie odradzało się, funkcjonując w dziwacznych warunkach, albo na marginesie prawa, albo za granicą. Prawdziwa szansa otworzyła się dlań dopiero po 1989 roku i chyba – nie bez trudności – została dobrze wykorzystana, biorąc pod uwagę, że sztuka i jej kolekcjonowanie nigdy nie miały w naszej kulturze zbyt mocnej tradycji. O kolekcjonerstwie polskim XX wieku paradoksalnie wiemy może nawet mniej niż o innych, bardziej oddalonych jego epokach. Stąd pomysł aby, w ramach dość wyraźnych ostatnio w humanistyce tendencji, zorganizować konferencję naukową poświęconą tej problematyce. Z zaprezentowanego szerokiego spektrum zagadnień wyłoniła się ogólna konkluzja, wskazująca na niezmienną od po- nad stu lat fascynację polskich zbieraczy rodzimą sztuką. Kwestie związane ze współczesnym kolekcjonerstwem poruszane zostały podczas dyskusji panelowej prowadzonej przez Agnieszkę Kluczewską-Wójcik i Tomasza F. de Rosseta, w której uczestniczyli kolekcjonerzy Krzysztof Musiał i An- drzej Lubawy, marszand i kolekcjoner Marek Mielniczuk, historyk sztuki Ar- tur Winiarski, kustosz prywatnego muzeum Willa la Fleur w Konstancinie- Jeziornej, profesor Wojciech Kowalski, ekspert w dziedzinie rewindykacji i ochrony dóbr dziedzictwa kulturowego oraz publicysta Janusz Miliszkie- wicz, współpracownik „Rzeczpospolitej” i „Parkietu”, znawca najnowszego kolekcjonerstwa. Podsumowująca konferencję publikacja, która jako dzieło zbiorowe nie ma ściśle systematycznej struktury, dobrze oddaje złożoność tego feno- menu jakim było kolekcjonerstwo polskie minionego wieku: z jednej strony silnie zakorzenione w tradycji, z drugiej zaś – szukające drogi ku współ- czesności. Rozpoczynają ją teksty, w których Agnieszka Kluczewska-Wój- cik i Kamila Kłudkiewicz zastanawiają się nad tradycją. W pierwszym przy- padku jest to analiza funkcjonowania kolekcji i kolekcjonera we wkraczają- cej w XX wiek kulturze polskiej, w muzealnictwie, badaniach naukowych, piśmiennictwie, języku, a wreszcie jego stereotypowy obraz utrwalony w masowej wyobraźni (Kolekcjoner polski u progu nowoczesności – szkic 11 do portretu); w drugim – refl eksja nad preferencjami artystycznymi kolek- cjonera wielkopolskiego w dwudziestoleciu międzywojennym, w których można dostrzec wyraźne promowanie modernizmu i sztuki Młodej Polski na jeden z najistotniejszych elementów narodowego kanonu estetyczne- go (Bardzo długie trwanie…). Kolejne rozdziały mówią o relacjach między kolekcjonerami a muzeum oraz o rozwoju kolekcji muzealnych. Barbara Chojnacka omawia kształtowanie się zbiorów Muzeum Okręgowego im. Le- ona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy (Kolekcja polskiej sztuki współczes- nej w Muzeum Okręgowym im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy), Agnieszka Salamon-Radecka pisze o współtworzeniu wystaw w Muzeum Wielkopolskim przez prywatnych zbieraczy (Poznańscy kolekcjonerzy grafi ki w dwudziestoleciu międzywojennym i ich zbiory), Paulina Kurc-Maj sygnalizuje ich wkład w historię Muzeum Sztuki w Łodzi (Rola inicjatyw i kolekcji prywatnych w muzealnictwie polskim na przykładzie polityki bu- dowania zbiorów w Muzeum Sztuki w Łodzi w latach międzywojennych i bezpośrednio powojennych XX wieku). Ewa Bobrowska porusza problem powojennej kultury polskiej w Paryżu, przedstawiając emigracyjne kolekcje w instytucjonalnym otoczeniu stowarzyszeń artystycznych, galerii, muzeów (Polska sztuka w Paryżu w II połowie XX w. i jej wsparcie instytucjonalne: zbiory, galerie…); Małgorzata Baka-Theis zaś zajmuje się istotnym a nie dość jeszcze znanym aspektem kolekcjonerstwa polskiego, jakim są zbiory artefaktów afrykańskich (Polskie kolekcje sztuki afrykańskiej). Następna część publikacji poświęcona jest indywidualnym kolekcjone- rom. Joanna Gojżewska pisze o pochodzącej z Krakowa współtwórczyni ame- rykańskiego przemysłu kosmetycznego Helenie Rubinstein, która wykorzy- stała swoją kolekcję do kształtowania wizerunku nowoczesnej kobiety (Sztu- ka nowoczesna i reklama w działalności Heleny Rubinstein); Milena Woź- niak-Koch przybliżyła interesującą działalność Bronisława Krystalla, jed- nego z niewielu zbieraczy polskich zainteresowanych rzeźbą (Bronisław Krystall: warszawskie