FILOZOFIA NA UNIWERSYTECIE W POZNANIU PISMA FILOZOFICZNE – TOM CXIV FILOZOFIA NA UNIWERSYTECIE W POZNANIU Jubileusz 90-lecia Redakcja naukowa Tadeusz Buksiñski UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU WYDAWNICTWO NAUKOWE INSTYTUTU FILOZOFII POZNAÑ 2010 KOLEGIUM WYDAWNICZE Tadeusz Buksiñski (przewodnicz¹cy), Boles³aw Andrzejewski, Barbara Kotowa, Anna Pa³ubicka, Krzysztof Przybyszewski (sekretarz), Jan Such Recenzent prof. dr hab. Edward Jeliñski © Copyright by Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii UAM, 2010 Projekt ok³adki Magdalena Ro¿ynek Redakcja Izabela Baran ISBN 978-83-7092-106-4 WYDAWNICTWO NAUKOWE INSTYTUTU FILOZOFII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU 60-569 Poznañ, ul. Szamarzewskiego 89c, tel. 061 829 22 78, fax 061 829 21 47, e-mail: [email protected] www.staff.amu.edu.pl/~filozof DRUK: Zak³ad Graficzny UAM ul. Wieniawskiego 1, 61-712 Poznañ Spis treœci S³owo wstêpne ....................... 7 TADEUSZ BUKSIÑSKI, Filozofia na Uniwersytecie w Poznaniu w wymiarze instytucjonalnym .............. 9 Czêœæ pierwsza Miêdzywojenny dorobek w zakresie historii filozofii, estetyki, filozofii spo³ecznej i filozofii prawa ANNA JAMROZIAKOWA, „Sztuka egzotyczna” Micha³a Sobes- kiego na tle wspó³czesnych koncepcji transkulturowoœci w estetyce ........................ 31 BOLES£AW ANDRZEJEWSKI, W poszukiwaniu polskiej to¿sa- moœci filozoficznej – œlad poznañski ........... 55 ANDRZEJ WAWRZYNOWICZ, Rola i znaczenie dorobku nauko- wego Adama ¯ó³towskiego w rozwoju polskiej historii filo- zofii .......................... 67 TOMASZ RABURSKI, Antoni Peretiatkowicz i pocz¹tki filozofii prawa na Uniwersytecie Poznañskim ........... 75 MAREK SMOLAK, Czes³aw Znamierowski – twórca teorii i filo- zofii prawa na Uniwersytecie Poznañskim ........ 97 ANDRZEJ NOWAK, Cztery demokracje Czes³awa Znamierow- skiego ......................... 111 ANDRZEJ PRZY£ÊBSKI, Florian Znaniecki jako teoretyk i krytyk cywilizacji europejskiej ................. 127 ANDRZEJ W. NOWAK, Florian Znaniecki – pomiêdzy filozofi¹, teori¹ a socjologi¹ wiedzy ................ 143 ANNA LEŒNIEWSKA,KAROLINA BUDZIÑSKA, Idea kszta³cenia obywatelskiego w filozofii Ludwiki Dobrzyñskiej-Rybickiej . 165 Czêœæ druga Miêdzywojenne i powojenne badania w zakresie logiki i metodologii nauk PAWE£ ZEIDLER, Logika, metodologia i filozofia nauk na Uni- wersytecie Poznañskim w dwudziestoleciu miêdzywojennym (W³adys³aw Koz³owski, Zygmunt Zawirski, Adam Wiegner) . 187 ROMAN MURAWSKI, O pracach logicznych Kazimierza Ajdu- kiewicza ........................ 215 MAREK SIKORA, Kazimierza Ajdukiewicza krytyka idealizmu i p³yn¹ce z niej inspiracje ................ 227 JERZY POGONOWSKI, Poznañskie juwenilia logiczne Romana Suszki ......................... 237 ZBIGNIEW TWORAK, Badania logiczne Seweryny Romahnowej- -£uszczewskiej i Tadeusza Batoga ............ 261 Czêœæ trzecia Poznañska szko³a metodologiczna i filozoficzna KRYSTYNA ZAMIARA, U pocz¹tków poznañskiej szko³y meto- dologicznej ....................... 283 BARBARA KOTOWA, Od filozofii humanistyki do filozofii jako dziedziny kultury. G³ówne kierunki badawcze szko³y poznañ- skiej od po³owy lat siedemdziesi¹tych .......... 309 S£AWOMIRA WRONKOWSKA, Zygmunt Ziembiñski ...... 335 KRZYSZTOF BRZECHCZYN, Wokó³ periodyzacji procesu historycz- nego. Od adaptacyjnej interpretacji materializmu historycz- nego do nie-Marksowskiego materializmu historycznego . 347 ANDRZEJ KLAWITER,KRZYSZTOF £ASTOWSKI, O ³amaniu filozo- ficznego lodu. Od idealizacyjnej teorii nauki do metafizyki unitarnej ........................ 371 ANTONI SZCZUCIÑSKI, Jana Sucha filozofia przyrody i przyrodo- znawstwa ........................ 389 PIOTR ORLIK, Problematyka badañ filozoficznych uprawianych na Uniwersytecie dzisiaj ................. 413 TADEUSZ BUKSIÑSKI S£OWO WSTÊPNE Oddajemy do r¹k czytelników tom zawieraj¹cy artyku³y omawiaj¹ce dzia³alnoœæ i osi¹gniêcia filozofów pracuj¹cych na Uniwersytecie w Poznaniu. Ich treœæ w formie referatów zosta³a wyg³oszona na kon- ferencji poœwiêconej dziewiêædziesiêcioleciu filozofii na poznañskim Uniwersytecie, która odby³a siê w maju 2009 r. Ze wzglêdu na swój rocznicowy charakter konferencja mia³a spe³niæ dwa g³ówne zadania: z jednej strony przypomnieæ dorobek filozofów zwi¹zanych z Uniwer- sytetem im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i spopularyzowaæ go, zw³aszcza wœród m³odego pokolenia, z drugiej zaœ – dokonaæ pew- nych ocen i analiz tego¿ dorobku. Taki te¿ podwójny charakter maj¹ artyku³y zawarte w niniejszym tomie: zarówno informuj¹cy, jak i oce- niaj¹cy oraz analityczny. Przekazuj¹ wiedzê o naukowcach, ich pra- cach, g³ównych osi¹gniêciach w okresie poznañskim, a jednoczeœnie te osi¹gniêcia kwalifikuj¹ w kategoriach nowatorstwa, oryginalnoœci, spójnoœci oraz wp³ywów, jakie wywar³y na filozofiê. Czêœæ logików i filozofów pracuj¹cych w Poznaniu w okresie miê- dzywojennym i powojennym doczeka³a siê bogatej literatury polsko- i obcojêzycznej opisuj¹cej i analizuj¹cej ich zas³ugi, o niektórych pisano 7 90-LECIE FILOZOFII W POZNANIU dotychczas niewiele. W niniejszym tomie wszyscy oni zostali potrak- towani z jednakow¹ uwag¹ i wnikliwoœci¹. Autorzy opracowañ sku- piali siê na ¿yciu i twórczoœci poszczególnych myœlicieli w czasie ich pobytu w Poznaniu. Nie o wszystkich filozofach zatrudnionych na Uniwersytecie w Po- znaniu zamieszczono artyku³y (spoœród bardziej znanych nie ma na przyk³ad artyku³ów o W³adys³awie Tatarkiewiczu czy Izydorze D¹mb- skiej). Zadecydowa³ o tym fakt, ¿e myœliciele ci stosunkowo krótko pracowali w Poznaniu (po dwa lata). Tom nie zawiera te¿ opracowañ dotycz¹cych dorobku filozofów Wielkopolski XIX wieku, choæ repre- zentowali oni poziom œwiatowy (Cieszkowski, Libelt). Ksi¹¿kê nale¿y traktowaæ jako wstêpny i niepe³ny przewodnik po filozofii poznañskiej XX wieku. Ma on zachêciæ do zajêcia siê bardziej gruntownie i w sposób systematyczny dorobkiem filozofii w Poznaniu i Wielkopolsce na przestrzeni dziejów. 8 TADEUSZ BUKSIÑSKI FILOZOFIA NA UNIWERSYTECIE W POZNANIU W WYMIARZE INSTYTUCJONALNYM 1. Okres miêdzywojenny W niniejszym artykule skupiê siê na omówieniu przemian instytu- cjonalno-organizacyjnych, jakim podlega³a filozofia na Uniwersytecie w Poznaniu. Pokrótce tylko zasygnalizujê tematykê podejmowanych badañ, natomiast bêdê unika³ ocen dorobku naukowego filozofów poznañskich1. Przedstawienie dziejów filozofii na Uniwersytecie 1 Dane zawarte w artykule pochodz¹ z nastêpuj¹cych Ÿróde³ i opracowañ: Kro- nika Uniwersytetu Poznañskiego za lata 1923-1955; Kronika Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza za lata 1956-1998; Czes³aw £uczak (red.), 50 lat Uniwersyte- tu im. Adama Mickiewicza, Wyd. Naukowe UAM, Poznañ 1971; Zdzis³aw Grot (red.), Dzieje Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 1919-1969, Poznañ 1972; 9 90-LECIE FILOZOFII W POZNANIU w Poznaniu nie jest spraw¹ ³atw¹, miêdzy innymi ze wzglêdu na wie- loznacznoœæ terminu „filozofia”. Dotyczy to zw³aszcza u¿ycia tego ter- minu w sensie instytucjonalnym, czyli okreœlenia struktur, instytucji, dzia³añ naukowych. Jak wiadomo, w wyniku prac powo³anej w po³owie 1918 r. Komi- sji Organizacyjnej Uniwersytetu Polskiego w Poznaniu, na podstawie dekretu Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu z 30 stycz- nia 1919 r., utworzono formalnie Wydzia³ Filozoficzny jako zacz¹tek polskiego Uniwersytetu w Poznaniu (Wielkopolska znajdowa³a siê w granicach Rzeszy Niemieckiej do 28 lipca 1919 r.). Pierwsze posie- dzenie Wydzia³u Filozoficznego odby³o siê 4 kwietnia 1919 r., a wiêc jeszcze przed formaln¹ inauguracj¹ Uniwersytetu. 7 maja 1919 r. odby³a siê pierwsza oficjalna inauguracja roku akademickiego na Wszechnicy Piastowskiej – jak wówczas nazywano Uniwersytet. W roku 1920 senat Wszechnicy podj¹³ uchwa³ê o ustaleniu oficjalnej nazwy – Uniwersytet Poznañski, która podkreœla³a akademicki i pañ- stwowy charakter uczelni. Natomiast 23 grudnia 1955 r. przemiano- wano uczelniê na Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, by unikn¹æ nadania jej imienia Józefa Stalina. Uniwersytet rozpocz¹³ wiêc dzia³alnoœæ w sensie administracyjno- -instytucjonalnym jako Wydzia³ Filozoficzny. Nale¿y jednak dopo- wiedzieæ, ¿e wówczas bardzo szeroko rozumiano filozofiê. W sk³ad owego Wydzia³u wchodzi³y zarówno nauki humanistyczne, jak i przy- rodnicze. Wydzia³ posiada³ 21 katedr, w tym 13 w Sekcji Humanis- tycznej oraz 8 w Sekcji Matematyczno-Przyrodniczej. W ramach Sek- cji Humanistycznej utworzono w roku 1919 dwie katedry o profilu stricte filozoficznym: Katedrê I Filozofii, któr¹ kierowa³ profesor Seweryn Dziamski, Filozofia akademicka w Poznaniu w latach 1919-1969, „Zeszy- ty Filozoficzne”, 1995, z. 4, Wyd. Fundacji Humaniora, s. 49-76, Jan Such, Filozofia w Instytucie Filozofii UAM (1969-1994), „Zeszyty Filozoficzne”, 1995, z. 4, Wyd. Fundacji Humaniora, s. 77-114; Seweryna £uszczewska-Romahnowa, Logika,w: Gerard Labuda (red.), Nauka w Wielkopolsce, Poznañ 1973, s. 190-198; Roman Murawski, Jerzy Pogonowski, Badania logiczne prowadzone w Uniwersytecie Po- znañskim w latach 1945-1955, „Investigationes Linguisticae”, vol. XIV, Poznañ, De- cember 2006, s. 68-77; dane ze strony internetowej Instytutu Filozofii UAM. 10 Konferencja: „90 lat filozofii na Uniwersytecie w Poznaniu”, maj 2009 r. 90-LECIE FILOZOFII W POZNANIU Micha³ Sobeski (1877-1939), oraz Katedrê Historii Filozofii, któr¹ powierzono profesorowi Adamowi ¯ó³towskiemu (1881-1958). W roku 1920 utworzono kolejne dwie katedry filozoficzne: Katedrê Teorii i Metodologii Nauk obj¹³ profesor W³adys³aw Mieczys³aw Koz³owski (1858-1935), natomiast Katedrê Socjologii i Filozofii Kultury powierzono przyby³emu z Chicago profesorowi Florianowi Znanieckiemu (1882-1958).