Anadolu / Anatolia 33, 2007 E. Öztepe KARPAZ YARIMADASI ARKEOLOJİK YERLEŞİMLERİ Erhan ÖZTEPE Anahtar Kelimeler: Kıbrıs • Karpaz Yarımadası • Yerleşim Özellikleri • Mezarlar • Kutsal Alanlar Keywords: Cyprus • Karpass Peninsula • Settlements Patterns• Cemeteries • Sanctuaries Özet Bu çalışma Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti sınırları içerisinde gerçekleştirilen arkeolojik araş- tırmalar ışığında Karpaz Yarımadası’nın Neolitik Dönem’den Roma Dönemi’ne kadar yerleşim özelliklerini değerlendirmeyi amaçlar. Çalışma kapsamında Kuzey Kıbrıs’ta İskele İlçesi sınırları içinde kalan Karpaz bölgesindeki arkeolojik yerleşimler, mezarlıklar ve kutsal alanlar ele alınmıştır. Karpaz Yarımadası’nda ilk iskân izleri Akeramik Neolitik Dönem’e tarihlendirilen Kastros yerleşi- minde karşımıza çıkmaktadır. Tunç Çağı’nda Karpaz Yarımadası’nda yerleşim sayısının oldukça art- tığı görülmektedir. Demir Çağı’nda ise bilinen yerleşim alanlarının sayısı Tunç Çağı’na göre azdır. Karpaz Yarımadası genelinde Arkaik ve Klasik Dönem’lere yönelik araştırmaların sayısı ise fazla olmadığından ve bölgede çok iyi bilinmediğinden bu dönemlerle ilgili arkeolojik bilgilerimiz sınırlı- dır. Hellenistik ve Roma Dönem’leri ise Karpasia ve Urania gibi büyük yerleşimlerin yanında yüzey araştırmalarında tespit edilmiş küçük ölçekli yerleşimler ile temsil edilmektedir. Abstract: The archaeological settlements of the Karpass Peninsula This essay aims to evaluate the settlement history of the Karpass Peninsula in northern Cyprus in light of the available evidence derived from archaeological excavations and surveys. It places a spe- cial emphasis upon the archaeological settlements, cemeteries and sanctuaries that may help us to reconstruct the settlement history of the Karpass Peninsula. The first traces of human occupation in this region have been attested at the Aceramic Neolithic site of Kastros. A noticeable increase seems to have occurred in the number of sites in the Bronze Age. The number of Iron Age settle- ments declines in the region. Our archaeological knowledge about the Archaic and Classical past of the Karpass Peninsula is limited, due in part to the minimal number of studies related to these peri- ods. Besides Hellenistic and Roman settlements such as Karpasia and Urania, a series of small set- tlements of these periods are also known to us through surveys, allowing us to obtain information about the settlement patterns of this period. 143 Karpaz Yarımadası Arkeolojik Yerleşimleri Kıbrıs Adası coğrafi konumunun özelli- sınırları içerisinde yer alan Karpaz Yarıma- ğinden dolayı Doğu Akdeniz dünyasında dası arkeolojik yerleşimlerinin bu tür bir en- Mısır, Suriye-Filistin, Anadolu ve Ege kül- vanterinin sunulması amaçlanmaktadır. Bu türleri arasında kültürel iletişimi sağlayan bir yaklaşımla ileride yapılacak daha detaylı ar- bölge olarak sürekli ön plana çıkmıştır. Kıb- keolojik çalışmalara katkı yapılabilmesi rıs’ın bu coğrafik öneminden dolayı adanın umulmaktadır. Günümüzde Kuzey Kıbrıs üzerindeki iskânın tarihinin Akeramik Neoli- Türk Cumhuriyeti’nin kuzeydoğu uç sınırını tik Dönem’e kadar geriye gittiği görülmek- oluşturan Karpaz Yarımadası İskele ilçesi tedir1. Kıbrıs coğrafyası içinde adanın doğu sınırları içinde kalmaktadır. Bununla birlikte kısmını oluşturan Karpaz Yarımadası’nın ise Karpaz Yarımadası’nın coğrafi sınırının bi- apayrı bir önem taşıdığı açıktır. 1980’li yıl- raz dışına çıkılarak İskele ilçesi merkeze lardan itibaren Akdeniz’in diğer ülkelerinde bağlı köyler ve çevresindeki arkeolojik yer- olduğu gibi Kıbrıs’ın kuzeyinde de gözlenen leşimler de çalışmaya dâhil edilmiştir. hızlı yapılaşmalar arkeolojik alanlar üzerinde 1. Kastros (Cape Andreas harita no. 1): olumsuz etkiler yaratmaya başlamıştır. Bu Kıbrıs adasının kuzeydoğu ucunda Zafer süreçte adanın kuzeyinde daha önce çeşitli Burnunun hemen gerisinde yer alan tepe araştırmalarla tespit edilmiş olan arkeolojik üzerindedir. Kastros Tepe’nin üzerinden yerleşimler ve mezarlık alanları değişen çev- yamaçlarına doğru yayılan, M.Ö. 7. binin re koşullarından etkilenmeye başlamıştır. ikinci yarısı ile M.Ö. 6. bin yılın ilk yarısı Aynı hızlı yapılaşma sürecinin henüz keşfe- arasına tarihlendirilen, Kıbrıs adasının se- dilmemiş arkeolojik alanları da tehdit etmesi ramiksiz Neolitik Dönemi’ne ait bir yerle- olasıdır. Son yıllarda Kuzey Kıbrıs’ta çeşitli şimdir. 1970 ile 1974 yılı arasında Fransız altyapı çalışmaları için gerçekleştirilen hafri- Ulusal Bilim Araştırmaları Merkezi’nden yatlar sırasında rastlanılan arkeolojik bulgu- Alain Le Brun başkanlığındaki bir ekip tara- lar henüz tespit edilememiş çok sayıda arke- fından kazı ve araştırmalar yürütülmüştür3. 2 olojik alanın olabileceğine işaret etmektedir . Kıbrıs adasının Neolitikleşme süreci konu- Bu nedenle 18. yüzyılın ilk yarısından itiba- sunda önemli bilgiler sunan bu köy yerleşi- ren başlayan ve günümüze kadar devam mi adada Neolitik sürecinin tam gelişmiş bir eden Karpaz Yarımadası araştırmalarında şekilde aniden ortaya çıkışına tanıklık et- saptanan arkeolojik yerleşimler ve mezarlık mektedir. Dönemin en tipik özelliği olan alanları ile ilgili son durumun gözlemlenmesi dairesel planlı ev inşa etme anlayışı ve kıyıya bir zorunluluk halini almıştır. Bu çalışma ile yakın alanlarda yer alan korunaklı doğal te- günümüzde Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti peler üzerine yerleşim kurma geleneği ada- nın diğer Neolitik köylerinde olduğu gibi 1 Son yıllarda Kuzey Kıbrıs’ta Akanthou, Tatlısu’da burada da görülmektedir. (Çiftlikdüzü) gerçekleştirilen çalışmalar adanın Akeramik Neolitik Dönemi’ne ilişkin yeni bilgiler sunmuştur. Şevketoğlu 2000, 75 ve 117; 2006, 114. 3 Karageorghis 1971a, 390; Karageorghis 1972a, 1042- 2 Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Eski Eserler Dairesi 1045; Karageorghis 1973, 635-636; Karageorghis 1974, tarafından Karpaz’da gerçekleştirilen kurtarma 850-855; Le Brun 1974, 1-23; Le Brun 1981; Ducos kazılarında 2002-2005 yılları arasında özellikle 1981, 89; Garnier 1981, 93-94; Helmer 1981, 91-92; Geometrik dönem, Demir Çağı ve Roma döneminden Van Zeist 1981, 95-99; Masséi – Solivères 1981, 83-87; mezarlar ya da bulgulara Mehmetçik, Gelincik, Balalan, Poupet 1981, 81; Karageorghis 1982, 21 vd.; Le Brun Sazlıköy, Dipkarpaz köyünün batısında, Yeşilköy, İskele 1985, 73-80; Le Brun 1993, 55 vd. ; Le Brun – Le Brun ve Bafra köyleri çevrelerinde rastlanılmıştır. 2003, 45-59. 144 Anadolu / Anatolia 33, 2007 E. Öztepe 2. Lakkos (harita no. 2): Lakkos Mersin- 7. Chalasmata: Chalasmata adı ile tanı- lik (Phlamoudhi) köyünün 5 km kadar ku- nan merkez Boltaşlı (Lythrangomi) köyü- zeybatısında ve deniz kenarında yer alan ve nün 1 km kadar kuzeybatısında tepe üzerin- yüzey buluntularına göre Neolitik Dönem’e de Erken Tunç Çağı yerleşimine ve mezarlı- tarihlendirilen bir yerleşimdir4. Deniz kıyısı ğına sahiptir9. Bu yerleşimde yüzey bulgula- köy toplumlarının genel özelliklerini göste- rına dayanılarak Orta Tunç Çağı’nın varlığı ren Lakkos Neolitik köy yerleşimi Karpaz da bilinmektedir. Yarımadası’nda çok az bilinen Neolitik Dö- 8. Kavos: Sazlıköy’ün (Livadhiya) batı- nem’i temsil etmektedir. Bu bölgede Neoli- sındaki mezarlık alanıdır. Erken ve Orta tik Dönem yerleşimlerinin azlığı büyük öl- Tunç Çağı buluntuları ele geçmiştir10. çüde bu döneme yönelik araştırmaların sayı- 9. Dhima: Altınova (Ayios Iakovos) kö- sal yetersizliğinden kaynaklanmaktadır. yünün kuzeyinde 1929 yılında tespit edilmiş 3. Kaminia: Yenierenköy’ün (Yialousa) olan Dhima’da Tunç ve Demir Çağı’ndan çok yakınında bulunan Kaminia Erken Tunç kült alanları yer almaktadır11. Çağı’na tarihlendirilen bir mezarlıktır5 . Bu- 10. Vounari (harita no. 3): Vounari Mer- güne kadar sistematik olarak kazılmamış sinlik (Phlamoudhi) köyünün 1 km kadar olan Kaminia’da Erken Tunç Çağı yüzey bu- kuzeyinde yer alan bir Tunç Çağı yerleşimi- luntuları görülmektedir. 12 dir . Küçük bir Tunç Çağı kutsal alanı da 4. Sylla: Dipkarpaz (Rizokarpaso) köyü- bulunan Vounari’de 1970-1973 yılları ara- nün çevresindeki Erken Tunç Çağı’na ait sında Colombia Üniversitesi’nce kazılar yü- yerleşim ve mezarlık alanlarından biridir. rütülmüştür13. Merkezde Orta Tunç Çağı III Erken Tunç Çağı tarihli yerleşimi ile mezar- dönemi (M.Ö. 1725-1650) ile Geç Tunç lık alanı dışında burada Orta Tunç Çağı’na Çağı IIA dönemi (M.Ö. 1450-1400) arası 6 ait yüzey buluntuları da ele geçmiştir . bulgular tespit edilmiştir. 5. Tamathios: Dipkarpaz (Rizokarpaso) 11. Kaleburnu: Kaleburnu (Galinoporni) köyünün çevresindeki yerleşim ve mezarlık köyünden Yenierenköy’e uzanan yolun üze- alanlarından biridir. Bu mezarlık alanında rinde Orta ve Geç Tunç Çağı buluntuları Erken ve Orta Tunç Çağı’na tarihlenen bu- luntulara rastlanılmıştır7. 6. Büyükkonuk: Büyükkonuk (Komi Ke- bir) köyünün yerleştiği alan büyük bir me- 9 Gjerstad 1926, 10; Catling 1962, 152, no. 107, 158, no. zarlık alanıdır. Köyün yakın çevresinde yapı- 123. 10 Gjerstad 1926, 12; Catling 1962, 152, no. 106, 158, no. lan yüzey araştırmalarında Erken ve Orta 121. Tunç Çağı’ndan seramik buluntulara rastla- 11 Tunç Çağı Kült Alanı: Gjerstad et al 1934, 356-361; 8 Wright 1992, 74 vd., lev. 89 Demir Çağı Kült Alanı: nılmıştır . Gjerstad et al 1934, 361-370; Catling 1962, 155, no. 18, 161, no. 35. 12 Phlamoudhi-Vounari yerleşimi için bkz. Catling 1962, 4 Symeonoglou 1972, 190, no. 3 159, no. 138, 168, no. 208; Karageorghis 1972a, 1045- 5 Gjerstad 1926, 11; Catling 1962, 154, no. 168. 1047; Symeonoglou 1972, 193, no. 20; Karageorghis 6 Gjerstad 1926, 11; Catling 1962, 153, no. 143, 159, no. 1973, 638-639; Catling 1973, 109-110; Karageorghis 150-151. 1974, 864. 7 Karageorghis 1961, 276;