VIJFTIG JAAR ZAANSE SCHANS1 EEN MONUMENTENRESERVAAT DAT GEEN OPENLUCHTMUSEUM MOCHT WORDEN !"#$ %&#'( Over openluchtmusea is de afgelopen jaren veel ge- toe onderbelicht. Hoewel de panden en molens van de PAGINA’S 185-203 PAGINA’S publiceerd.2 Zo verschenen studies over de oprichting Zaanse Schans ook zijn verplaatst, gaat een vergelij- en bouw van het Nederlands Openluchtmuseum in king met openluchtmusea op veel punten mank. Om Arnhem en het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen.3 De de Zaanse Schans staat geen hek. Het gebied is dag en totstandkoming van de Zaanse Schans, het derde re- nacht vrij toegankelijk en wordt doorkruist door een servaat voor monumenten in Nederland, bleef tot nu fietspad. De meeste monumenten zijn bewoond. De Zaanse Schans hee! geen suppoosten, conservatoren ᭡ Transport van Zonnewijzerspad !, "#$! (foto Stichting de of museaal concept. Misschien wel het belangrijkste Zaanse Schans) onderscheid met de openluchtmusea is het feit dat de 185 panden het eigendom zijn van verschillende partijen, tot gevolg. In het geweld van modernisering en groei met uiteenlopende belangen – precies zoals in een hield de traditionele houtbouw geen stand. Als reactie ‘echte’ stad. op de kaalslag ontstonden burgerinitiatieven voor het Vij!ig jaar geleden ontstond de Zaanse Schans. Voor behoud van Zaanse bouwkunst. de dynamische Zaanstreek gold verplaatsing toen als enige optie van monumentenbehoud, waarbij als het VOORGESCHIEDENIS ware een nieuwe historische dorpskern ontstond. Het Tot de voorlopers van de Zaanse Schans behoort een is de vrucht van een voor Nederland unieke benade- initiatief voor een ‘Openlucht Windmolen Museum’ ring van monumentenzorg, die meer van doen had uit "#$% van mr. A. Loosjes en Evert Smit. Mart Stam uit met stadsuitbreiding en (gemeentelijke) woningbouw, Wormerveer - niet te verwarren met de beroemde ar- dan met museumbouw of collectievorming. In dit arti- chitect van het Nieuwe Bouwen - schreef namens de kel worden de motieven voor de totstandkoming van voorlopige commissie voor het &.'.(.).*.+. (Windmo- de Zaanse Schans geplaatst in de context van het debat len Openlucht Museum) dat de Kalverpolder zich pri- over monumentenzorg en het behoud van historische ma leende als locatie voor een verzameling verplaatste dorpsgezichten, zoals het destijds in de Zaanstreek of herbouwde molens ‘in een stemmingsjuiste omge- werd gevoerd. Een vraag die hieruit voortkomt is wat ving’.5 De Zaanse molenmaker G. Husslage maakte de hedendaagse ontwikkelingsperspectieven van het een uitgewerkt voorstel voor een molenreservaat bij de gebied zijn, gericht op een sluitende exploitatie, het Poel aan de Zaan, met het gehucht Haaldersbroek als verbeteren van het toeristische aanbod en het verlen- entreegebied. Husslage nam bestaande molens op in gen van de verblijfsduur van bezoekers. De Zaanse zijn ontwerp, stelde voor om aanwezige molenrestan- Schans is een toonkamer van de geschiedenis van de ten te completeren en zocht locaties voor typisch Zaan- Zaanstreek geworden, alsmede een uitzonderlijk voor- se en niet-Zaanse molens – zodat een representatieve beeld van naoorlogse monumentenzorg. De gemeente collectie van negentien molens en een tentoonstel- Zaanstad hee! dat belang onderschreven door van het lingsgebouw zou ontstaan.6 De plannen voor het mo- gebied een gemeentelijk beschermd dorpsgezicht te lenreservaat kwamen niet van de grond en dat is niet maken. Tegelijk is de subsidiekraan dichtgedraaid en verwonderlijk. In de jaren twintig konden de immense zijn aanpassingen van het business model nodig – die investeringen niet worden opgebracht. Wel werd in nieuwe investeringen met zich meebrengen. Een com- "#$, vereniging ‘De Zaansche Molen’ opgericht en plicatie is dat in de Zaanstreek het slopen van monu- opende in "#$- het Zaans Molenmuseum in een oud menten niet meer aan de orde is. woonhuis te Koog aan de Zaan. Het idee om molens te hergroeperen in een ‘stemmingsjuiste omgeving’ DE STATUS APARTE VAN DE ZAANSTREEK werd na de oorlog de strategie voor molenbehoud in de De Zaanstreek kent twee grote bloeiperioden.4 De eer- Zaanstreek en een van de pijlers van de Zaanse Schans. ste hing samen met de opkomst van Amsterdam in de Een tweede voorloper van de Zaanse Schans is de Gouden Eeuw. Langs de Zaan werden oliën, pigmen- Zaanse buurt in het Nederlands Openluchtmuseum ten en hout opgeslagen en verwerkt. Met name de uit- in Arnhem. Een schenking van vier panden uit de Dub- vinding van de houtzaagmolen in ",#. door Cornelis bele Buurt in Koog aan de Zaan vormde in "#.# de aan- Corneliszoon van Uitgeest droeg bij aan de bloei van leiding.7 De firma Honig kreeg hiermee ruimte voor de streek. Het geïmporteerde en bewerkte hout werd uitbreiding van stijfselfabriek De Bijenkorf. Het en- gebruikt voor de bouw van de handelsvloot. Langs de semble ontwikkelde zich in Arnhem tot een dorpskern Zaan groeiden de dorpen aaneen tot doorlopende lin- in het museum, met onder meer een schoenmakers- ten, met haaks daarop achterpaden. Aan het lint lagen huisje en een tabakswinkel. Het bewees dat het moge- koopmanshuizen, molens en pakhuizen. Arbeiders en lijk was om een historisch Zaans dorpsgezicht met ver- ambachtslieden vestigden zich aan de achterpaden in plaatste oude huizen te ensceneren. gemeenschappen, die hun eigen regels en wetten ken- den. Hout was ruim voorradig en was het ideale bouw- LOCATIE EN CONCEPT materiaal voor huizen en molens op de slappe veen- De concrete aanzet tot de Zaanse Schans werd in de BULLETIN KNOB 2013 KNOB BULLETIN grond. oorlogsjaren gegeven, toen vrijwilligers oude panden De tweede bloeiperiode brak met de industrialisatie in de Zaanstreek gingen beschrijven, documenteren aan. De Zaanse molenbedrijven stonden aan de basis en fotograferen. Ook werd begonnen met de opslag van de moderne Nederlandse voedingsmiddelenin- van slooppanden.8 Een terugblik uit "#/, op deze pio- dustrie. Bedrijven als Honig, Duyvis en Verkade brach- nierstijd schetst een romantisch beeld: ‘Die oorsprong ten werkgelegenheid en voorspoed. In enkele decen- ligt in ieder geval in de sombere bezettingsjaren toen nia transformeerde de Zaanstreek van een dozijn jeugdige Zaankanters zich bij walmend kaarslicht be- NJ 4 dorpen met duizend molens tot een uitgestrekt indus- zonnen op verleden en toekomst van hun streekcul- trielandschap. Woongebieden en fabrieksterreinen tuur en aan de lopende band plannen smeedden – die 186 lagen kriskras door elkaar, met overlast en congestie na de bevrijding veelal prompt weer werden vergeten.’9 Hun aandacht richtte zich op de Zaanse houten woon- dijkbebouwing, over tuinen en padbebouwing langs huisbouw uit de zeventiende en achttiende eeuw, want de sloten. ‘waarin vindt men het karakter van onze voorouders Met het ontwerp van Schipper kreeg het tot dan toe beter weerspiegeld dan in de huizen waarin ze woon- abstracte idee van het Zaanse buurtje concreet vorm. den en werkten?’.10 Van een idee was het een project geworden.20 Zaans Direct na de oorlog ontstond ‘Zaans Schoon’, in "#4/ Schoon vroeg in "#,$ alle tien Zaangemeenten om me- opgericht als vereniging en later omgevormd tot een dewerking, waarop de gemeente Zaandam het plan stichting voor het bevorderen en documenteren van adopteerde.21 Wel vond de gemeente het stedenbouw- Zaans Schoon.11 Zaans Schoon wilde de bouw van fa- kundig ontwerp ‘on-Zaans’. De padenstructuur was brieken in de oude dorpen voorkomen door gedegen nauwelijks herkenbaar, het dorpje lag afgekeerd van ruimtelijk en monumentenbeleid af te dwingen. Het het landschap en er was onvoldoende parkeerruimte. ontbreken van stedenbouwkundige planning werd De Provinciale Planologische Dienst (00)) formuleer- gezien als oorzaak ‘dat nu, in "#45, de Zaanstreek de in "#,. vergelijkbare kritiek.22 De 00) meende bo- als woongebied minder aantrekkelijk is en veel mo- vendien dat bewoning geen toekomst had, omdat be- numenten verdwenen zijn, terwijl aan de industrie be- woners a1ankelijk zouden blijven van Zaandam en tere uitbreidingsmogelijkheden hadden kunnen wor- Zaandijk. Ook in het Deense Århus was bewoning van den geboden, door onder meer de aanvoerwegen aan de Gamle By mislukt. De 00) meende dat het beter zou het zware wegverkeer aan te passen’.12 zijn om het reservaat in te richten voor de ‘vreemdelin- Bij een inventarisatie in "#45 bleek dat van de con- gen-industrie’.23 ceptmonumentenlijst uit "#$" de hel! van alle houten woningen verdwenen was.13 Het idee om monumenten MONUMENTENZORG EN AUTHENTICITEIT te verplaatsen naar een nieuwe locatie werd in deze re- Rond "#,% lag het niet voor de hand om monumenten- aliteit door Zaans Schoon gezien als onvermijdelijke subsidies voor verplaatsingen te gebruiken. De heer- stap om lokale bouwkunst te behouden. In de Zaans- sende opvatting was dat hiermee het belang van de treek werd consequent gesproken over een bewoond monumenten niet werd gediend. Monumenten zorgers ‘buurtje’ of ‘houtbouwreservaat’. Het mocht vooral uit de Zaanstreek claimden evenwel dat de Zaanstreek geen openluchtmuseum worden.14 In "#4# werden een uitzonderingspositie verdiende. Voor de Rijks- twee locaties geopperd: Haaldersbroek in Zaandam en commissie voor de Monumentenzorg lichtte Zaans het Eerste Ezelspad en Weeshuispad in Zaandijk. Het Schoon dit standpunt in "#,$ toe: ‘Door de enorme in- ging om bestaande buurten, die met te verplaatsen dustriële ontwikkeling is reeds ongeveer ,%% van de panden aangevuld konden worden. Zaans Schoon panden voorkomende op de voorlopige lijst van monu- vond beide locaties ongeschikt, omdat ze niet aan de menten verdwenen en van de panden, die