Δζληθό θαη Καπνδηζηξηαθό Παλεπηζηήκην Αζελώλ Σκήκα Μνπζηθώλ ΢πνπδώλ Σνκέαο Δζλνκνπζηθνινγίαο θαη Πνιηηηζκηθήο Αλζξσπνινγίαο Πηπρηαθή Δξγαζία «Η Πνιηηηθή δηάζηαζε ηεο Μνπζηθήο ζηε Ρσζία ηεο Δπαλάζηαζεο (1917-1953)» Σεο Αθέληνπ Βαζηιηθήο-Μαξίαο Δπηβιέπνπζα θαζεγήηξηα: Παπαπαύινπ Μαξία Αζήλα Ινύληνο 2017 1 Σελ παξνύζα πηπρηαθή εξγαζία, ηελ αθηεξώλσ πξσηίζησο ζηνλ παηέξα κνπ, ν νπνίνο κε κύεζε ζηνλ ρώξν ηεο κνπζηθή από πνιύ κηθξή ειηθία, ελώ, απνηέιεζε θαη απνηειεί ην κεγαιύηεξν κνπζηθό κνπ πξόηππν! Γελ ζα κπνξνύζα, επίζεο, λα παξαιείςσ ηελ ηεξάζηηα ζπκβνιή θαη ππνζηήξημε ηεο κεηέξα κνπ θαη ηεο αδεξθή κνπ, πνπ κε ππνκνλή θαη αγάπε ζπλέβαιαλ ζηελ νκαιή δηεθπαηξέσζε ησλ ζπνπδώλ κνπ! 2 ΔΤΥΑΡΙ΢ΣΙΔ΢ ΢ηε παξνχζα θάζε, ζα ήζεια λα απεπζχλσ ηηο επραξηζηίεο κνπ ζηελ Κα.Παπαπαχινπ Μαξία, γηα ηελ εκπηζηνζχλε πνπ έδεημε ζηελ ζπλεξγαζία καο αιιά θαη γηα ηελ ρξήζηκε θαζνδήγεζή ηεο θαζ‟φιε ηε δηάξθεηα ηεο ζπγγξαθήο κνπ. Δπίζεο, επραξηζηψ απφ θαξδηάο φινπο ηνπο θαζεγεηέο ηνπ Σκήκαηφο Μνπζηθψλ ΢πνπδψλ, γηα ην δηδαθηηθφ ηνπο έξγν, πνπ κε ηφζε αγάπε θαη αθνζίσζε ππεξέηεζαλ φια απηά ηα ρξφληα. 3 ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ Δπραξηζηίεο ......................................................................................... ζει.3 Πξόινγνο ............................................................................................. ζει.6 Κεθάιαην 1ν «Δηζαγσγή» Οξηζκφο Δλλνηψλ .................................................................................. ζει.9 Α) Σέρλε ................................................................................................... ζει.9 Β) Κνηλσλία .......................................................................................... ζει.13 Ο θνηλσληθφο ξφινο ηεο κνπζηθήο ............................................... ζει.15 Κεθάιαην 2ν «Ιζηνξηθή Δπηζθόπεζε ζηε Ρσζία ηεο Δπαλάζηαζεο» ............................................................................................................ ζει.19 Κεθάιαην 3ν «Οθησβξηαλή Δπαλάζηαζε θαη Σέρλε» Ρσζηθή Πξσηνπνξία .......................................................... ζει.22 ΢ρνιέο Σέρλεο .................................................................... ζει.26 Κεθάιαην 4ν «΢νβηεηηθή κνπζηθή θαη ζπλζέηεο» Α)Dmitri Shostakovich Βηνγξαθία ........................................................................... ζει.28 Λνγνθξηζία-Οξηζκφο .......................................................... ζει.31 Dmitri Shostakovich & Λνγνθξηζία .................................. ζει.34 Δξγνγξαθία ........................................................................ ζει.40 Β) Sergei Prokofiev Βηνγξαθία ........................................................................... ζει.44 …¨Ληπνηαμία¨ γηα έλα θαιχηεξν κέιινλ… ....................... ζει.46 4 Δπαλαπαηξηζκφο ................................................................. ζει.48 Δξγνγξαθία ........................................................................ ζει.50 Δπίινγνο ............................................................................................ ζει.52 Παξάξηεκα Δηθόλσλ Ρσζηθή Πξσηνπνξία ................................................................ ζει.54 Ρσζηθή Δπαλάζηαζε ............................................................... ζει.55 Μνπζηθή .................................................................................. ζει.58 Βηβιηνγξαθία .................................................................................... ζει.59 5 ΠΡΟΛΟΓΟ΢ Ζ παξνχζα εξγαζία κε ηίηιν «Ζ πνιηηηθή δηάζηαζε ηεο κνπζηθήο ζηε Ρσζία ηεο Δπαλάζηαζεο (1917-1953)», απνηειεί ην ηειηθφ ζηάδην νινθιήξσζεο ησλ πξνπηπρηαθψλ κνπ ζπνπδψλ, ζην Σκήκα ηεο Μνπζηθνινγίαο, ηνπ Δζληθνχ θαη Καπνδηζηξηαθνχ Παλεπηζηεκίνπ Αζελψλ. Βαζηθή πεγή έκπλεπζεο ηνπ ζέκαηνο γηα ηελ ελ ιφγσ εξγαζία, απνηέιεζε έλα απφ ηα ππνρξεσηηθά καζήκαηα ηεο Δζλνκνπζηθνινγηθήο θαηεχζπλζεο, ηελ νπνία αθνινχζεζα, κε ηίηιν «Μνπζηθή-Υνξφο-Πνιηηηθή». ΢ηα πιαίαζηα ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ καζήκαηνο ήξζα αληηκέησπε κε θάηη ην,ηειείσο, δηαθνξεηηθφ. Δθεί πνπ ε ειεπζεξία ηεο έθθξαζεο, ε θαληαζία, ην ζπλαίζζεκα, ηα βηψκαηα ήηαλ έλλνηεο άκεζα ζπληθαζκέλεο κε ηελ ηέρλε, θαη θαη‟ επέηαζε κε ηε κνπζηθή, μαθληθά ην κάζεκα απηφ, έξρεηαη λα καο κηιήζεη γηα κηα άιιε πηπρή ηεο, απηήλ ηεο επηηήδεπζεο θαη ηεο πξνπαγάλδαο. Ζ κνπζηθή μαθληθά γίλεηαη κηα «ζηξαηεπκέλε ηέρλε»1, έλα κέζν δηακαξηπξίαο, έλα κέζν πνιηηηθήο ρεηξαγψγεζεο ηνπ ιανχ, έλα φπιν ηεο εμνπζίαο, έλα κέζν αληίζηαζεο θαη αληίδξαζεο. Πνιχ ελδηαδέξνλ! Ζ κνπζηθή βγαίλεη απφ ηα θαινχπηα ηεο αηζζεηηθήο θαη ηεο θαιαηζζεζίαο θαη ιακβάλεη ελεξγφ δξάζε ζηα δεηήκαηα ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο. Ζ Οθησβξηαλή Δπαλάζηαζε ζηε Ρσζία ηνπ 1917, απνηειεί έλα θαη‟ εμνρήλ ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα, κέζα απφ ην νπνίν αληηιακβαλφκαζηε ηελ ακεζε ζχλδεζε ησλ φξσλ κνπζηθή θαη πνιηηηθή θαζψο θαη ηελ εθκεηάιιεπζε ηεο κνπζηθήο θαη ηεο ηέρλεο, γεληθφηεξα, κε ζθνπφ ηνλ επηηεδεπκέλν πνιηηηθά ιατθν πξνζαλαηνιηζκν. Οη βηβιηνγξαθηθέο πεγέο θαη νη κειέηεο πάλσ ζηηο νπνίεο ζηήξημα ηελ εξγαζία κνπ, κνπ παξείραλ έλα επξχ θάζκα πιεξνθνξηψλ, γεγνλφο πνπ ζπλέβαιε ζηελ νκαιή ζπγγξαθηθή ζπλνρή. ΢ην πξψην ζθέινο ηνπ πξώηνπ θεθαιαίνπ ηεο εξγαζίαο κνπ, ζα παξαζέζσ ηνπο νξηζκνχο θάπνησλ ελλνηψλ(ιέμεηο θιεηδηά), κε ζθνπφ λα εηζάγσ ηνλ αλαγλψζηε ήπηα ζην ζέκα. ΢πγθεθξηκέλα ζα ζέζσ ηνπο νξηζκνχο ησλ φξσλ «ηέρλε» θαη «θνηλσλία», γηα λα έξζσ ζην δεχηεξν, πιένλ, ζθέινο λα θάλσ ιφγν γηα ηνλ θνηλσληθφ ξφιν ηεο ηέρλεο θαη ζπγθεθξηκέλα ηεο κνπζηθήο. ΢ην δεύηεξν θεθάιαην ζα θάλσ κηα ηζηνξηθή επηζθφπεζε ζηελ Ρσζία ηεο Δπαλάζηαζεο ηνπ 1917, κε ζθνπφ λα πιεξνθνξήζσ θαη λα ελεκεξψζσ ηνλ αλαγλψζηε ζρεηηθά κε ην πιαίζην θαη ηηο ζπλζήθεο (ηζηνξηθέο θαη θνηλσληθνπνιηηηθέο) πνπ επηθξαηηνχζαλ ζηελ ρψξα, φηαλ μέζπαζε ε επαλάζηαζε. Γηα ηη είδνπο θνηλσλία πξφθεηηαη; Πνηα κνξθή πνιηηεχκαηνο θπβεξλάεη; Πνηα ήηαλ ε 1 Βι. Οξηζκφ ζειίδα 16 6 αηηία πνπ νδήγεζε ζην θνζκντζηνξηθφ γεγνλφο; Πνηα ε ζηάζε ηνπ ιανχ; Πνηα ε πνιηηηθή ηδενινγία ηεο εμνπζίαο; Σν ηξίην θεθάιαην ρσξίδεηαη θαη απηφ, ζε δχν ππνθεθάιαηα θαη έρεη ηνλ εμήο ηίηιν: «Οθησβξηαλή Δπαλάζηαζε θαη Σέρλε». ΢ην πξψην ππνθεθάιαην, ζα αλαθεξζψ, ζην θίλεκα ηεο «Ρσζηθήο Πξσηνπνξίαο», φπνπ ζα γίλεη έλαο ζαθήο νξηζκφο ηνπ φξνπ θαη κηα παξάιιειε αλαθνξά ζηα θαιιηηερληθά ξεχκαηα ηα νπνία αζπάζηεθε, ελψ, ζην δεχηεξν ππνθεθάιαην, ζα αλαθεξζψ ζηηο πην δεκνθηιείο ηδησηηθέο ζρνιέο ηέρλεο πνπ δεκηνπξγήζεθαλ παξάιιεια κε ην θίλεκα ηεο Ρσζηθήο Πξσηνπνξίαο. ΢ην ηέηαξην θαη ηειεπηαίν θεθάιαην ηεο εξγαζίαο ,ην νπνίν νλνκάδεηαη «΢νβηεηηθή Μνπζηθή & ΢πλζέηεο», ζα θάλσ κηα ελδειερή αλαθνξά ζηνπο δχν θπξηφηεξνπο ζπλζέηεο ηεο επνρήο, ηα νλφκαηα ησλ νπνίσλ απνηεινχλ ζεκείν αλαθνξά ζηελ ηέρλε ηεο ζνβηεηηθήο κνπζηθήο. Οη ηεξάζηηνη απηνη κνπζηθνζπλζέηεο, δελ είλαη άιινη, απφ ηνπο: Dmitri Shostakovich θαη Sergei Prokofiev. Μέζα απφ απηφ ην θεθάιαην ζα δνχκε πψο, πξαγκαηηθά, ζηξαηεχεηαη κηα ηέρλε, πψο πνιηηηθνπνηείηαη θαη πσο έλαο θαιιηηέρλεο ππνδνπιψλεηαη ζηα «ζέισ»θαη ηα «πξέπεη» ελφο απνιπηαξρηθνχ θαζεζηψηνο ράλνληαο ηελ πξνζσπηθή ηνπ γλψκε, ην πξνζσπηθφ ηνπ ζηπι, ην γνχζην ηνπ…. ηελ πξνζσπηθφηεηά ηνπ…… 7 «Σέρλε είλαη λα είζαη απνιύησο ν εαπηόο ζνπ» Paul Valéry, 1871–1945 Γάιινο πνηεηήο, ζπγγξαθέαο θαη θηιόζνθνο «Η ηέρλε μεπιέλεη από ηελ ςπρή ηε ζθόλε ηεο θαζεκεξηλόηεηαο» Pablo Picasso, 1881-1973 Η δσή, ν ζάλαηνο θη αλακεζίο ε Σέρλε Νίθνο Δγγνλόπνπινο, 1910 –1985 πνηεηήο 8 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 1Ο «ΔΙ΢ΑΓΩΓΗ» ΟΡΙ΢ΜΟ΢ ΔΝΝΟΙΩΝ Α)ΣΔΥΝΗ «Ζ ηέρλε είλαη ηφζν παιηά, φζν θαη ν άλζξσπνο. Δίλαη κηα κνξθή εξγαζίαο2 θαη ε εξγαζία είλαη δξάζε ηδηάδνπζα ζηνλ άλζξσπν3». «Ζ ηέρλε εκθαλίζηεθε φηαλ εκθαλίζηεθε θαη ν άλζξσπνο θαη απνηειεί ηελ αλζξψπηλε έθθξαζε πνπ δελ έρεη άιιν ζθνπφ, παξά λα ηνλ ζπκθηιηψζεη κε ηνπο φξνπο ηεο χπαξμήο ηνπ, πξνζαξκφδνληάο ηνλ ζε απηνχο, είηε εληνπίδνληαο είηε ζπζθνηίδνληαο θαη απνθξχπηνληαο ηηο πεγέο ησλ πξνβιεκάησλ, θαζψο θαη ηα ίδηα ηα πξνβιήκαηα πνπ βαξαίλνπλ ηνλ άλζξσπν θαη ηνλ εγθισβίδνπλ. Άιισζηε ε εκθάληζε ηνπ αλζξψπνπ κέζα απφ ηελ ηέρλε ρξνλνινγείηαη πεξίπνπ ην 30.000πΥ 4» Ο πξσηφγνλνο άλζξσπνο ακέζσο κφιηο ζπλεηδεηνπνηεί ηελ χπαξμή ηνπ, αξρίδεη λα θαηαζθεπάδεη θαη λα ρξεζηκνπνηεί εξγαιεία, έηζη αηζζάλεηαη λα θπξηαξρεί επάλσ ζηα αληηθείκελα θαη ζηε θχζε5. Σελ επηηπρία ηνπ απηή, ηελ αληηιήθζεθε σο θάηη «καγηθφ», κε μέξνληαο πνπ λα απνδψζεη ηελ ηθαλφηεηά ηνπ λα δεκηνπξγεί αληηθείκελα, εηθφλεο αλαπαξαζηάζεσλ δψσλ ή αλζξψπσλ, κηκήζεηο ήρσλ θηι. Δπνκέλσο ε καγεία θαίλεηαη λα απνηέιεζε ηε ξίδα ηεο ηέρλεο6. Γεληθφηεξα, φπσο αλαθέξεη ε Παπαλνχηζνπ, «ππάξρεη πιήζνο άιισλ ζεσξηψλ ζρεηηθά κε ηελ πξνέιεπζε ηεο θαιιηηερληθήο δεκηνπξγίαο7, νη νπνίεο ζπκθσλνχλ απφιπηα, πσο ε αξρή ηεο ηέρλεο αλάγεηαη ζε καγηθνζξεζθεπηηθέο πξάμεηο». ΢χκθσλα κε ηνλ Fischer «ζηελ πξσηφγνλε θνηλσλία φπνπ ν δεζκφο ιαηξείαο θαη ηέρλεο ήηαλ πνιχ ζηελφο, ν κάγνο ήηαλ ππεξέηεο θαη αληηπξφζσπνο ηεο νκάδαο. Αξγφηεξα ηε ζέζε ηνπ κάγνπ ηελ πήξε ν θαιιηηέρλεο8, ν ηεξέαο θαη αθφκε αξγφηεξα ν θηιφζνθνο θαη ν επηζηήκνλαο, πνπ θαζήθνλ είρε λα απερεί θαη λα αληαλαθιά φια ηα κεγάια γεγνλφηα θαη ηηο θνηλέο εκπεηξίεο ηνπ ιανχ ηνπ θαη φρη λα απαζρνιεί ην θνηλφ κε ηα πξνζσπηθά ηνπ βηψκαηα»9. 2 Fischer E. ζει.19 3 Μarx K. ζει. 139 4 Υαλνχιεο Π. «Πξντζηνξία» 5 Marx K. ζει. 140 6 Μarx K. ζει. 146 7 Παπαλνχηζνπ Δ. ζει 55 8 Ο Freud (παξαζέηεη ε Δ. Παπαλνχηζνπ ζει 238) ηνλίδεη ζην Uber einige Uber einstimmugen… γηα ην ιφγν νηη ζεσξνχζαλ ηελ ηέρλε σο καγεία πξνζσκνίαδαλ ηνλ θαιιηηέρλε κε κάγν. ΢πλεπψο ε ρξήζε ηεο έλλνηαο ηνπ φξνπ «θαιιηηέρλεο» ζην ζπγθεθξηκέλν παξάζεκα απφ ηα ιφγηα ηνπ Fischer , δελ έρεη ζε θακία πεξίπησζε ηελ ζεκεξηλή ελλνηνινγηθή ζεκαζία. 9 Fischer E. ζει. 48 9 Μεηαπεδψληαο ηψξα, ζηελ ζεκεξηλή πξαγκαηηθφηεηα ζα νξίδακε ηελ ηέρλε σο «απφξξνηα ηεο ηάζεο πνπ εθδειψλεη ν θάζε άλζξσπνο