UvA-DARE (Digital Academic Repository) Mensen, macht en mentaliteiten achter prikkeldraad: een historisch- sociologische studie van concentratiekamp Vught (1943-1944) Meeuwenoord, A.M.B. Publication date 2011 Document Version Final published version Link to publication Citation for published version (APA): Meeuwenoord, A. M. B. (2011). Mensen, macht en mentaliteiten achter prikkeldraad: een historisch-sociologische studie van concentratiekamp Vught (1943-1944). General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl) Download date:04 Oct 2021 Mensen, macht en mentaliteiten achter prikkeldraad Een historisch-sociologische studie van concentratiekamp Vught (1943-1944) Marieke Meeuwenoord 1 Mensen, macht en mentaliteiten achter prikkeldraad 2 Mensen, macht en mentaliteiten achter prikkeldraad Een historisch-sociologische studie van concentratiekamp Vught (1943-1944) ACADEMISCH PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit van Amsterdam op gezag van de Rector Magnificus prof. dr. D.C. van den Boom ten overstaan van een door het college voor promoties ingestelde commissie, in het openbaar te verdedigen in de Agnietenkapel op vrijdag 24 juni 2011, te 10.00 uur door Anna Maria Bernardina Meeuwenoord geboren te Zeist 3 Promotor: Prof. dr. J.Th.M. Houwink ten Cate Copromotor: Dr. A.C.L. Zwaan Overige leden: Dr. G.G. von Frijtag Drabbe Künzel Prof. dr. B. Moore Prof. dr. P. Romijn Prof. dr. M. Schwegman Prof. dr. em. A. de Swaan Faculteit der Geesteswetenschappen 4 Inhoud Inleiding 9 Van ooggetuigenverslagen tot eerste historische studies in Nederland 11 De ontwikkeling van het onderzoek in Duitsland 20 Thematiek 23 Bronnen 28 Opzet 37 Januari – mei 1943 1. De wording van kamp Vught: bouw en organisatie 39 De bouw van een ‘legerplaats’ 40 Een kamp voor joden 44 Een kamp voor Schutzhäftlingen 49 Kamp Vught als SS-Konzentrationslager 53 Het Dachauer Modell 56 Een perfide systeem: gevangenen als medeplichtigen 60 De institutionele structuur van de kampen 63 De oprichting van het Wachbataillon Nordwest 65 Opportunisme en overtuiging 71 ‘Afgericht’ en aan het werk 76 2. Tussen hoop en vrees: de komst van de eerste gevangenen 83 Ingebruikname van het Schutzhaftlager: van kwaad tot erger 83 Kampcommandant Chmielewski: ‘Ein Gutsbesitzer’ 89 Duitse kapo’s: ‘Een nieuw soort kwelgeesten’ 92 Het Studentenlager 98 Een barre tocht naar een onzekere toekomst 105 De gevangenenleiding in het Judenauffangslager: managen zonder macht 109 Een werkkamp waar niet gewerkt hoeft te worden 120 De kindertransporten: ‘Wat hier op het ogenblik gebeurt is niet te beschrijven’ 126 Juni 1943 – januari 1944 3. Het Judendurchgangslager: een einde aan illusies 134 ‘Het wordt hier met de dag linker’ 135 Kampcommandant Grünewald: ‘Een heel ander figuur’ 141 ‘Dan gaan we voor 4 maanden naar Polen en dan (…) naar Amsterdam terug’ 146 ‘Is gedeelde smart geen halve smart?’ 154 Het gezin als basis van de kampsamenleving 168 ‘Wij zijn maar joden. En leven (…) bij de gratie van onze vijanden 173 en weldoeners’ 4. Het Frauenlager: gevangen maar niet geknecht 183 ‘Je zal je misschien afvragen hoe ik daar zoo plotseling heenkom’ 185 De gevangenen van het Frauenlager 197 ‘Geslagen werd er vrijwel niet. (…) Schelden en schreeuwen was aan de orde 203 van de dag’ 5 Ze kregen ‘het appèl niet voor elkaar (…), want een paar vrouwen weigerden 211 hun bed uit te komen’ ‘Nog een gek geval, geen enkele vrouw krijgt hier haar regels meer’ 216 ‘Je krijgt je vriendenkring’ 222 Het bunkerdrama: ‘Eén voor allen, allen voor één’ 227 5. Het Schutzhaftlager: ‘Je was daar Hollander’ 232 ‘Er zijn nazi’s en Duitsers’ 233 ‘De kapo’s schijnen uit de pas te zijn.’ 239 ‘Solidariteitswerk’ in Quarantainebarak en Revier 243 Nieuwkomers en oudgedienden: ‘Aan alles zie je zijn groenheid’ 247 Politieke gevangenen: gevangenschap als taak 250 Jehovah’s Getuigen: gevangen ter wille van hun geloof 255 ‘Intellectuelen’: ‘Het was eigenlijk voortrekken van de professoren’ 257 Gijzelaars: ‘Jammer dat ik van mijn vrijheid ben beroofd’ 260 ‘Asocialen’: ‘Op eigen voordeel belust’ 261 Buitenlandse gevangenen: ‘Schreeuwerig, rumoerig en erg onordelijk’ 264 De sociale stratificatie: vergelijking met de kampen in Duitsland 266 ‘Hier heb ik nu een goede vriend gekregen (…) Ik heb er werkelijk veel aan.’ 272 Januari – september 1944 6. De bel voor de laatste ronde heeft geluid 278 Hüttig: ‘Een vent met een dom (…) gezicht; maar, (…), vermoedelijk niet 280 zoo erg slecht.’ Visies op verzet 286 Zelfhandhaving: ‘Je psychisch welzijn was het belangrijkste in het kamp’ 289 Actief verzet: ‘Hierover moet je met niemand praten’ 299 ‘De vrouw voelde zich in het algemeen minder kwetsbaar’ 307 ‘Het was precies iets van een slavenhandel’ 311 ‘De was doen wij zelf’ 316 ‘Wie niet bang was voor koud water, kon volkomen zindelijk blijven.’ 319 Het sterke geslacht 323 7. De evacuatie: ‘Hallo boys, good morning! Come in please!’ 328 Als de Tommies komen 328 Chmielewski, Grünewald en Hüttig: een vergelijking 333 ‘„Vrouwelijke”, ja dat wel; ze zijn althans van die sexe’ 337 ‘Naar huis òf naar Duitschland, de vrijheid, óf nóg grootere ellende?’ 343 De Bijzondere Rechtspleging en het Duitse kamppersoneel 348 ‘Hulpverlening aan de vijand’ 352 Eén kamp, meerdere geschiedenissen 360 Dankwoord 373 Gebruikte afkortingen 376 Geraadpleegde bronnen 377 6 Geraadpleegde literatuur 380 Summary 400 Samenvatting 405 Register persoonsnamen 410 7 Plattegrond kamp Vught 1943 - 1944 Overgenomen uit: M. Uijland, C. Tijenk en J. van den Eijnde, Eindpunt of tussenstation (Vught 2002). 8 Inleiding Zoals iedereen wist, was het de vaste wens en wil van de Duitsers alle joden te transporteren naar Polen en jonge mensen die een vak hadden (een handarbeid of iets dergelijks van dien aard) zouden volgens bewering in werkkampen te Vught worden ondergebracht.1 Dit is de openingszin van het dagboek van Klaartje de Zwarte-Walvisch dat in 2010 verscheen. Haar dagboek is een schreeuw van verontwaardiging en verzet van een joodse vrouw die gedwongen werd zich met duizenden lotgenoten in Konzentrationslager Herzogenbusch te onderwerpen aan een barbaars regime.2 De joodse gevangenen deelden het kamp met tienduizenden Schutzhaftgevangenen en gijzelaars, die enkele weken of vele maanden vastzaten voor ze vrijgelaten werden, op transport gesteld naar kampen in Duitsland of geëxecuteerd.3 Klaartje de Zwarte-Walvisch arriveerde op 2 april 1943 in het kamp, dat kortweg ‘kamp Vught’ genoemd werd. Het was op dat moment net tweeënhalve maand in gebruik en nog in aanbouw. Niettemin bestond de kampbevolking al uit bijna 7000 gevangenen: circa 4500 mannen, vrouwen en kinderen zaten vast in het joodse kamp en er waren ongeveer 2300 mannelijke Schutzhäftlingen. Dit waren gevangenen die preventief opgesloten waren, omdat het nationaalsocialistische bezettingsbestuur hen als staatsgevaarlijk beschouwde.4 Het kamp bestond uit een gedeelte voor de Schutzstaffel (SS) en een terrein voor de gevangenen en was ongeveer 1200 meter lang en 400 meter breed. De toegangsweg naar het kamp lag direct tegenover de recreatieplas de IJzeren Man en was afgesloten door een slagboom. 5 De Kommandantur, met daarin het bureau van de commandant, de 1 K. de Zwarte-Walvisch, A. van Liempt en A. Zwiers, Alles ging aan flarden. Het oorlogsdagboek van Klaartje de Zwarte-Walvisch (Amsterdam 2009) 27. 2 Jood met een hoofdletter betekent afstammeling van het Joodse volk. Geschreven met een kleine letter (jood) betekent het: aanhanger van het joodse geloof. Met betrekking tot deze studie is voor beide schrijfwijzen iets te zeggen. Ik kies hier voor het gebruik van een kleine letter. 3 In kamp Vught zelf werden tenminste 361 mannen geëxecuteerd of opgehangen. Daarnaast kregen enkele tientallen gevangenen die in Vught hun proces afwachtten de doodstraf opgelegd. Zij werden na hun proces elders in Nederland gefusilleerd. 4 Wekelijkse meldingen van de Kommandantur aan de Befehlshaber der Sicherheitsdienst und des SD over het aantal joden in kamp Vught, 31 maart 1943 – 24 maart 1944, Niod, Vught, Konzentrationslager Herzogenbusch (250g), inv.nr. 19; Zie ook: Opgaven van veranderingen in de kampsterkte (Veränderungsmeldungen), 6 maart 1943 - 7 september 1944, Niod, 250g, inv.nr. 252. 5 Na de oorlog kreeg deze weg de naam ‘Lunettenlaan’, verwijzend naar de Lunetten uit de Franse tijd die aan de oostzijde van de weg in het bos liggen. Eén van die lunetten werd gebruikt als fusilladeplaats. 9 administratie en onderkomens voor de Aufseherinnen, vormde de toegangspoort tot het kamp.6 Ten zuiden van de Kommandantur lag het SS-terrein met het wachtgebouw van de dienstdoende Nederlandse SS’ers, die belast waren met de buitenbewaking, de bakkerij, de paardenstallen en de garage, de hondenhokken, de SS-keuken, de officiersmess en de onderkomens voor de Duitse SS’ers die belast waren met de bewaking in het kamp, alsook de villa van de kampcommandant. De kazernegebouwen van de Nederlandse SS’ers lagen wat verder van het kamp, aan de overkant van de weg. Via de poort in de Kommandantur kwamen de gevangenen op het voor hen bestemde kampterrein, dat omgeven werd door prikkeldraad en wachttorens. Direct na de poort lag de appèlplaats waar de duizenden gevangenen dagelijks moesten aantreden onder het toeziend oog van de commandant, die hen vanaf het balkon van de Kommandantur kon overzien.