Oceny i omówienia NIEMIECKI RUCH MŁODZIEŻOWY W POLSCE W ŚWIETLE DOKUMENTOW * Problem niemieckiego ruchu młodzieżowego w Polsce w latach 1919—1939 jest jednym z kluczowych zagadnień dla zrozumienia społecznego i politycznego rozwoju mniejszości niemieckiej w okresie międzywojennego dwudziestolecia. Nie należy bowiem zapominać, że te elementy przywódcze, które w latach dwudziestych i na początku trzydziestych dorastały w niemieckich organizacjach młodzieżowych, uzyskały następnie decydujący głos w masowych „Volkstumsorganisationen” 1 i kształtowały odtąd oblicze ideowe „niemieckiej grupy narodowej”. Narodowy socjalizm stawiał w pierwszym rzędzie na młodzież: radykalny i irracjonalny cha­ rakter jego ideologii działał najsilniej na młode umysły, a formy organizacyjne, metody propagandowe i zewnętrzna „mise en scene” ruchu hitlerowskiego odpo­ wiadały mentalności znacznej części ówczesnej młodzieży niemieckiej. W tym fak­ cie należy też upatrywać jeden z zasadniczych czynników szybkiego „zglajchszalto- wania” mniejszości niemieckiej w Polsce2. Dokładna znajomość działalności nie­ mieckich organizacji młodzieżowych po 1934 r. może ponadto wiele wyjaśnić od­ nośnie do postawy młodych Niemców w 1939 r. Bo przecież ci młodzi Niemcy — obywatele polscy masowo uciekali do Rzeszy na wiosnę i w lecie 1939 r.3, z nich też przede wszystkim rekrutowały się szeregi szpiegów i dywersantów V kolumny nie­ m ieckiej 4. Zrozumiałe więc, iż z dużym zainteresowaniem braliśmy do ręki książkę P. E. Nasarskiego o niemieckim ruchu młodzieżowym w Polsce. Doniosła proble­ matyka i ogólna tendencja tej publikacji wymagają omówienia w obszerniejszym artykule recenzyjnym. * Peter E. Nasarski: Deutsche Jugendbewegung und Jugendarbeit in Polen 1919—1939. Holzner-Verlag. WUrzburg 1957 s. XVIII + 134. 1 Nazwą ,,Volkstumsorganisation“ określano ponadpartyjne organizacje mniejszościowe: „Deutsche Vereinigung“ w Poznańskiera i na Pomorzu, „Deutscher Volksbund“ na Śląsku. „Deutscher Volksverband“ w b. Kongresówce, „Deutscher Volksrat fiir Kleinpolen" w Mało- polsce i „Deutsche Volksvertretung in Wolhynien" na Wołyniu. Do r. 1933 były one kierowane przez starszych, konserwatywnych działaczy o poglądach liberalnych lub narodowo-niemieckich (odpowiednik partii Deutsch-Nationale w Rzeszy) i rościły sobie wyłączne prawo do reprezen­ towania mniejszości niemieckiej danego rejonu. Bardzo szybko uległy one jednak procesowi hitleryzacji. Do pogłębienia tego procesu w niemałym stopniu przyczyniło się wspomniane „odmłodzenie" kierownictwa w latach 1934—1935. Konkurująca z wyżej wymienionymi organiza­ cjami ortodoksyjnie hitlerowska „Jungdeutsche Partei" demaskowała zachowawczy charakter obozu „starych" i opierała się na elementach młodych i radykalnych. ! Por. K. Gostyński, Przewrót hitlerowski w Niemczech i Niemcy w Polsce. „Sprawy Narodowościowe", nr 1—2/1936, s. 33. Przyznaje to także R. B r e y e r, Das Deutsche Reich und Polen 1932—1937. Aussenpolitik und Volksgruppenfragen (Wiirzburg 1955), s. 220. ’ W dniu 21 VIII 1939 r. w zorganizowanych na terenie III Rzeszy obozach dla uchodźców z Polski znajdowało się 70.000 Niemców („Dokumente zur Vorgeschichte des Krieges". Berlin 1939. Nr 416, s. 381). W okresie od początku lipca do 16 VIII 1939 r. do DOK (Dowództwa Okręgu Korpusu) wpłynęło 6375 wniosków o wszczęcie postępowania w sprawie pozbawienia obywa­ telstwa polskiego osób narodowości niemieckiej, które przez nielegalną emigrację do Rzeszy uchyliły się od obowiązku służby wojskowej. W tym samym czasie polskie władze admini­ stracji ogólnej zdążyły wydać 1398 orzeczeń o pozbawieniu obywatelstwa zbiegłych Niemców. (Archiwum Akt Nowych. Zespół MSW. Nr 3150). * Patrz „The German Fifth Column in Poland" published for the Polish Ministry of Information (London 1940), a także R. W. Staniewicz, Legenda i rzeczywistość V Kolumny niemieckiej. „Przegląd Zachodni" nr 6/1957 i J. Skorzyński, Selbstschutz — V. Kolumna. Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Tom X. Przegląd Zachodni, nr 3, 1958 Instytut Zachodni Oceny i omówienia 181 Niniejsza praca ukazała się jako VI tom „Ostdeutsche Beitrage”, publiko­ wanych przez „Gottinger Arbeitskreis”, jeden z najczynniejszych ośrodków „Ost- forschung” w Niemieckiej Republice Federalnej. Autor jest Niemcem pochodzą­ cym z Polski, prawdopodobnie — o ile można wnioskować z bardziej osobistego i lirycznego tonu ustępów książki, poświęconych niemieckim ,,Wandervogel” w tzw. „Beskidenland” — z rejonu Bielska. Później mieszkał on w Łodzi, gdzie dał się poznać jako wybitny- działacz „Deutsche Jungenschaft in Polen”, jako wydawca ł redaktor ukazującego się w latach 1934—1935 pisma młodzieżowego „Zelte im Osten”, a następnie jako osobistość zbliżona do kierowniczych kół „Deutscher Volksverband” 3. Dokładną więc znajomość niemieckiego ruchu młodzieżowego i pracy młodzieżowej niemieckich „Volkstumsorganisationen” wynosi Nasarski przede wszystkim z własnych wspomnień. Nie zaniedbał on jednak przy tym pod­ stawy źródłowej. Składa się na nią kilkadziesiąt książek i broszur, roczniki wielu czasopism, wreszcie 39 pisemnych relacji dostarczonych autorowi przez szereg byłych niemieckich działaczy młodzieżowych z Polski. Ta dosyć obszerna podstawa źródłowa jest jednak jednostronna i niepełna: brak w niej najskromniejszego uwzględnienia źródeł polskich i materiałów archiwalnych. Wiąże się z tym pomi­ nięcie rzeczowej konfrontacji z polskim punktem widzenia oraz selekcja faktów i ocen, podporządkowana pewnej z góry przyjętej tezie. Selekcję taką znacznie ułatwiło posługiwanie się relacjami, pisanymi na użytek autora w 17—30 lat od opisywanych zdarzeń i przeżyć. Tak duża perspektywa czasowa nie sprzyja au­ tentyczności opisu ,a nawet ułatwia zabarwienie go przez późniejsze poglądy i kry­ teria oceny piszącego. Peter E. Nasarski pisał swoją pracę z widoczną intencją podbudowania gene­ ralnej tezy reprezentowanej przez współczesną historiografię zachodnioniemiecką. Zgodnie z tą tezą, „niemiecka grupa narodowa” w Polsce łączyła ducha wierności dla narodu niemieckiego z bezwzględną lojalnością wobec państwa polskiego. Co więcej, miały ją nurtować dążenia do przezwyciężenia ciasnego narodowo-pań- stwowego sposobu myślenia i do zbudowania podstaw dla organicznej wspólnoty równouprawnionych narodów środkowo-wschodniej Europy. Postawa taka miała być rzekomo konsekwentnie realizowana pomimo „polskiego ucisku” i pomimo politycznych wpływów narodowego socjalizmu. Nie dającą się zaprzeczyć masową recepcję jego ideologii i wynikające stąd „zglajchszaltowanie” mniejszości niemiec­ kiej w Polsce autorzy zachodnioniemieccy starają się wytłumaczyć przez jakąś zbiorową „pomyłkę” co do istoty hitleryzmu. Według ich zapewnień „niemiecka grupa narodowa” w Polsce odegrała w istocie rzeczy twórczą i pokojową rolę nie­ omal poprzednika idei „europejskiego rozwiązania”, a tylko późniejsze „okropne w y­ darzenia” i niezrozumiały szowinizm Polaków nie pozwoliły jej pełnić nadal tego wzniosłego posłannictwa na wschodzie 6. Twierdzenia i oceny Nasarskiego idą po linii wyżej nakreślonej tezy, przy czym zasługę takiego właśnie ukształtowania świadomości Niemców mieszkających 5 Emil Nazarski — bo tak podpisywał się on wówczas — był w latach 1934—1935 „gauftihre- rem“ D.J.i.P w Łodzi oraz zastępcą kolejnych „bundesfiihrerów" tej organizacji. P. Wojewódz­ kie Archiwum Państwowe w Poznaniu (WAPP). Zespół Sicherheitsdienst (SD) Hauptamt Posen. Nr 5. Teczka ta zawiera materiały dot. działalności „Deutsche Jungenschaft in Polen", zebrane w latach 1934—1935 przez Wydział śledczy Komendy Policji Państwowej miasta Poznania. Do­ kumenty te znajdowały się w czasie okupacji w aktach S. D. i Gestapo. • Przedstawioną powyżej tezę reprezentują — w różnych wariantach — tacy autorzy, jak R. Breyer (op. cit.), por. recenzja M. Wojciechowskiego w „Przeglądzie Zachodnim", nr 5—6/1956; Th. Bierschenk, Die Deutsche Volksgruppe in Polen 1934—1939 (WUrzburg 1954) por. recenzja K. M. Pospieszalskiego, „Prz. Zach.", nr 4/1957; O. H e i k e, Das Deutschtum in Polen 1919—1939 (Bonn 1955) por. recenzja M. Wojciechowskiego, „Prz. Zach." nr 6/1957. Nawet Heike, niemiecki socjaldemokrata z Łodzi, nie potrafił całkowicie wyzwolić się z obo­ wiązujących schematów. Chociaż przed wojną był zdecydowanym antyfaszystą, a w swojej pracy negatywnie ocenia wpływ narodowego socjalizmu na mniejszość niemiecką w Polsce, twierdzenia o V Kolumnie niemieckiej traktuje jako „wzięte z powietrza przez Polaków". Przegląd Zachodni, nr 3, 1958 Instytut Zachodni 182 Oceny i omówienia w Polsce autor przypisuje pokoleniu wyrosłemu z niemieckiego ruchu młodzieżowego. Przezwyciężenie pruskiego poczucia państwowego wśród niemczyzny poznańsko- pomorskiej i górnośląskiej, narodowe uświadomienie i zaktywizowanie rozpro­ szonych osiedli niemieckich w b. zaborze rosyjskim i austriackim, wreszcie inte­ gracja odrębnych odłamów mniejszości niemieckiej w jednolitą „grupę narodową” — oto, zdaniem autora, dzieło tego pokolenia twórczej młodzieży niemieckiej. Wy­ razem jej stosunku do państwa i narodu polskiego miałyby być słowa Waltera Kuhna: „Stoi przed nami nowy cel: Ostland, kraj walki, winien stać się mostem między narodami, które właśnie ze względu na głęboką różność swojej istoty powo­ łane są do tego, aby się wzajemnie wzbogacać i uzupełniać. 7. Książka Nasarskiego napisana jest z uczuciem i pasją; wyraźnie wyczuwa się w niej namiętne pragnienie afirmacji sensu dążeń i wysiłków najpiękniejszych, młodzieńczych lat autora i rówieśnego mu pokolenia Niemców mieszkających w Polsce. A przecież afirmacja tego sensu w r. 1957, jeżeli