Ryszard Kulesza POLIS APOLIS Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego RYSZARD KULESZA POLIS APOLIS Wysiedlenia, przesiedlenia i ucieczki ludności w świecie greckim w V i IV wieku p.n.e. Warszawa 1998 © Copyright by Ryszard Kulesza, 1998 ISBN 83-904596-0-4 Publikacja finansowana przez Komitet Badań Naukowych Wydawca: Instytut Historyczny UW, 00-325 Warszawa ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 Druk i oprawa: Zakład Graficzny Uniwersytetu Warszawskiego. Zam. nr 177/98 SPIS TREŚCI Wstęp 5 Wykaz skrótów 7 CZEŚĆ I. WYSIEDLENIA I PRZESIEDLENIA W V-IV WIEKU P.N.E 9 Rozdz.l Deportacje perskie 9 Rozdz.2 Okres Pentekontaetii 32 Rozdz.3 Wojna peloponeska 46 Rozdz.4 Wysiedlenia w IV wieku 59 Rozdz.5 Przesiedlenia w polityce Filipa II 67 Rozdz.6 Przesiedlenia i wysiedlenia w polityce tyranów sycylijskich 75 CZĘŚĆ II. UCIECZKI LUDNOŚCI W CZASIE WOJNY 90 CZĘŚĆ III. SYTUACJA WYSIEDLONYCH I UCHODŹCÓW WOJENNYCH 103 CZĘŚĆ IV. KATALOG WYSIEDLEŃ, PRZESIEDLEŃ I UCIECZEK LUDNOŚCI (od połowy VI do końca IV wieku p.n.e.) 131 Zakończenie 231 Bibliografia 238 WSTĘP „Historische Fragestellungen haben zuweilen ihre eigene Geschichte". Zdanie, którym rozpoczyna E.L. Grasmiick swą pracę poświęconą wygnaniu, mogłoby z pewnością powtórzyć wielu autorów. W szczególny może sposób jest ono praw­ dziwe w odniesieniu do tematu niniejszej pracy. Zagadnieniem przesiedleń zainte­ resowała mnie przed laty Iza Bieżuńska-Małowist, która sama myślała niegdyś o podjęciu tego tematu, choć, jak powtarzała nieraz, gdy moje badania zaczęły przy­ bierać bardziej realny kształt, zamierzała pójść „w nieco innym kierunku". W gruncie rzeczy w obecnej postaci praca jest odległa również od mojego pier­ wotnego zamiaru, jakim była analiza przesiedleń w okresie hellenistycznym. Już na etapie kwerendy źródłowej, której celem było określenie rozmiarów zjawiska w okresie klasycznym, okazało się, że źródła poświęcają mu więcej uwagi, aniżeli wynikałoby ze stanu badań. W rezultacie wstęp do pracy o przesiedleniach w okresie hellenistycznym rozrósł się do rozmiarów osobnej monografii. W trakcie kweren­ dy źródłowej okazało się ponadto, że w rzeczywistości greckiej ogromną rolę od­ grywały ściśle związane z przesiedleniami, często nawet trudne do oddzielenia w źródłach, wysiedlenia i ucieczki ludności w czasie wojny. Świadomość potrzeby ich łącznego potraktowania znalazła wyraz w ostatecznym kształcie pracy. Najo­ gólniej rzecz biorąc jej tematem sa losy polis, która w wyniku działania czynni­ ków zewnętrznych przejściowo lub na stałe przestała być polis (polis apolis) (Ai- sch. Eum. 457). Omawianym zagadnieniem nie zajmowano się dotąd w nauce wcale, albo zaj­ mowano się pobieżnie, zwykle na marginesie innych badań. Jest to więc pierwsza praca poświęcona w całości przesiedleniom i wysiedleniom w świecie greckim. Pro­ blemy w niej omawiane pojawiają się wprawdzie w dwóch pracach doktorskich powstałych w języku niemieckim, Kurta Telschowa i Fritza Brunnera, ale grze­ chem obydwu, nie jedynym niestety, jest pomieszanie materii, wynikające z nie- rozdzielania zjawisk tak różnych, jak wygnanie przeciwników politycznych, grup i jednostek, w wyniku stasis oraz wysiedleń, przesiedleń i ucieczek stanowiących następstwo polemos. O ile obydwie prace są cytowane w literaturze przedmiotu, o tyle, nieco lepsza węgierska praca doktorska S. von Szâdeczkiego-Kardossa, opu­ blikowana w języku niemieckim, jest całkowicie ignorowana. Głównego grzechu 5 wszystkich trzech wymienionych autorów nie uniknął również Jakob Seibert, au­ tor dużej i niezastąpionej pracy poświęconej wygnańcom (wbrew tytułowi nie tyl­ ko) politycznym. Dzieło Seiberta broni się samo rozległością wykorzystanego ma­ teriału i prezentowanych faktów. Jego (dużym) mankamentem jest jednak znowu, czasami uzasadnione, najczęściej jednak nie, łączenie ze sobą różnych kategorii emigracji przymusowych i dobrowolnych, jednostkowych i grupowych. Wyłącznie przesiedleniom poświęcona jest wydana niedawno książka Nancy Demand, która ogranicza jednak swoje zainteresowania do zjawisk odpowiadających jej definicji synojkizmu. Znane przypadki synojkizmu zestawia i omawia również Mauro Moggi. Poza wymienionymi istnieje oczywiście wiele prac, które dotyczą zjawisk po­ krewnych, zwłaszcza związanych z wojną, ważnych z punktu widzenia mojego te­ matu. Szczególne znaczenie mają tu studia Fritza Kiechlego, Hansa Volkmanna, Pierre Ducreya, Raoula Lonisa, Victora Hansona, a także, mimo wszelkich za­ strzeżeń, Williama Kendrick Pritchetta. Niewątpliwie bez tych dzieł, a także wielu innych, cytowanych dalej, próba cało­ ściowego opracowania zagadnień będących tematem mojej pracy nie byłaby możliwa. Nie byłaby też możliwa bez nieocenionej pomocy prof. Włodzimierza Lengau- era, który uchronił mnie przed niejednym błędem, a swoim życzliwym wsparciem sprawił, że praca została doprowadzona do końca. Wiele cennych uwag zawdzięczam prof.Benedetto Bravo. Ze względów tech­ nicznych nie wszystkie udało mi się uwzględnić w prezentowanym tekście, ale będą one cennymi wskazówkami dla dalszej pracy nad tematem. Jestem również wdzięczny za lekturę fragmentów pracy i uwagi prof. Ewie Wip- szyckiej-Bravo, prof. Wolfgangowi Schullerowi, prof. Gustavowi Adolfowi Leh- manowi, prof. Jeffreyowi Rustenowi i prof. Ronaldowi Stroudowi. Słowa podziękowana kieruję także do Konferenz der deutschen Akademien der Wissenschaften, której zawdzięczam możliwość prowadzenia badań w Konstancji i Getyndze, a także do American School of Classical Studies at Athens oraz An­ drew Mellon Foundation, której stypendium umożliwiło mi ostateczne przygoto­ wanie pracy. Na koniec chciałbym podziękować Joli i Andrzejowi, którzy inaczej, ale nie­ mniej przyczynili się do powstania tej pracy, znosząc wszystkie związane z tym uciążliwości. Za wsparcie finansowe publikacji pracy dziękuję Komitetowi Badań Nauko­ wych. 6 WYKAZ SKRÓTÓW Z wyjątkiem wymienionych niżej nie stosuję w pracy innych skrótów. Dla wygody Czytelnika daję pełny opis bibliograficzny prac, które po raz pierwszy cytuję w danym rozdziale. Jeśli cytuję dalej dwie lub więcej publikacji danego autora, ograniczam zwykle opis do pierwszego słowa tytułu) ABSA Annual of the British School at Athens AJA American Journal of Archaeology AJP American Journal of Philology BCH Bulletin de correspondance hellenique K.J. Beloch, GG K.J.Beloch, Griechische Geschichte, 2 wyd., Strassburg-Berlin-Leipzig 1912- 1927 H. Bengtson, GG H. Bengtson, Griechische Geschichte, 5 wyd., München 1977 H. Bengtson, StV H. Bengtson, Die Staatsverträge des Altertums, II, München-Berlin 1962 (2 wyd. 1975) BICS Bulletin of the Institute of Classical Studies of the University of London G. Busolt, GG G. Busolt, Griechische Geschichte bis zur Schlacht bei Chaeroneia, I-III, Gotha 1893-1904 CAH The Cambridge Ancient History ClPh Classical Philology CQ Classical Quarterly CR Classical Review EMC Echos du Monde Classique FGrHist F. Jacoby, Die Fragmente der griechischen Historiker, Berlin-Leiden 1923- 1958 GGM C. Müller, Geographi Graeci Minores, I-III, Paris 1855-1882 A.W. Gomme, HCT A.W. Gomme, A. Andrewes, K.J. Dover, A Historical Commentary on Thu- cydides, I- V, Oxford 1945-1981 GRBS Greek, Roman and Byzantine Studies G. Grote G. Grote, History of Greece, London 1888 (4 wyd.) HSCP Harvard Studies on Classical Philology W.W. How, J.Wells W.W. How, J. Wells, A Commentary on Herodotus, I-II, Oxford 1912 (repr. 1964) IG Inscriptiones Graecae, Berlin 1873- JHS Journal of Hellenic Studies MDAI(A) Mitteilungen des deutschen archäologischen Instituts.Athenische Abteilung 7 Ε. Meyer, GdA Ε. Meyer, Geschichte des Altertums, 2 wyd., Stuttgart 1937 E.Meyer, Forschungen E. Meyer, Forschungen zur alten Geschichte, II, Halle 1899 RE Pauly-Wissowa-Kroll-Mittelhaus, Real-Encyclopädie der klassischen Alter tumswissenschaft, Stuttgart 1893 REA Revue des etudes anciennes REG Revue des études grecques SEG Supplementum Epigraphicum Graecum SIG W. Dittenberger, Sylloge Inscnptionum Graecarum, (3 wyd.), Leipzig 1915 1924 TAPhA Transactions and Proceedings of the American Philological Association VDI Vestnik Drevnej Istorii ZPE Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 8 CZĘŚĆ I WYSIEDLENIA I PRZESIEDLENIA W ŚWIECIE GRECKIM W V-IV WIEKU P.N.E. Rozdział I DEPORTACJE PERSKIE* Zjawisko przesiedlania dużych grup ludności z jednego terenu na drugi znamy z historii wielu krajów starożytnego Wschodu. Na wielką skalę stosowali przesie­ dlenia Asyryjczycy1. Uzasadnionemu przekonaniu o powszechności deportacji na starożytnym Wschodzie2, towarzyszy opinia, że imperium perskie stanowiło pod tym względem chlubny wyjątek3. T. Cuyler Young podkreśla, że rządy perskie ce­ chowały się łagodnością i tolerancją. Jej świadectwem ma być również niewiel­ kie znaczenie deportacji w polityce Achemenidów. Persowie w odróżnieniu od swych poprzedników jedynie wyjątkowo uciekali się do stosowania przesiedleń, traktując je wyłącznie jako „metodę kontrolną"4. Na tle wcześniejszej historii Achemenidzi wypadają niewątpliwie korzystnie. Kontrast między Asyryjczykami i Babilończykami deportującymi Żydów, a Per­ sami przywracającymi ich do ojczyzny jest uderzający. Gdybyśmy jednak zapytali o zdanie starożytnych Greków ich pogląd na rządy Achemenidów nie byłby rów­ nie entuzjastyczny. Raban von Haehling porównuje strach Greków przed Persami do metus Punicus, analizując jego wpływ na działania Greków w okresie inwazji Kserksesa5. Strach przed Persami jest z pewnością starszy, aniżeli sądzi Haehling, uznając zburzenie Miletu i deportację Milezyjczyków za moment decydujący dla jego narodzin, ale jest też prawdą, że halosis Milesiou stanowi wydarzenie