20 GÜNLÜK EDEBİYAT SANAT VE DÜŞÜN DERGİSİ 7 Mart 2020 Cumartesi Politik SAYI: 276 İçtoroslar’da HakikatciHakikatçi AlevilikAlevilik Bâtınî süreğin çağdaş temsilcileri: HakikatçılarHakikatçılar ◗ “Hakikatçılık başlıbaşına bir inceleme konusudur. Hakikatçı Aleviliğin felsefi omurgasını “hümanizm” oluşturmaktadır. Bu edebiyatın ve müzik kültürünün son ürünlerini derleyip toplamak ve yeniden Alevi inanç literatürüne kazandırmak, önümüzde önemli bir görev olarak durmaktadır. ürkiye’de, “Türk-İslam” “Bu belgelerde de görül- ideolojisi ekseninde düğü gibi; Xubiyar (Hubyar), Tbir politika yürütülüp, XI. yüzyılda yaşamış Şah Xo- Kürdoloji ve Alevilik araştır- şin’in (Şa Xweşin, Schah maları yasaklandığı ve tabu- Xuschin) müridi ve sonraki laştırıldığı için bu alanlarda halifelerindendir. Buna bağlı ciddi bir gelişme kaydedile- talipler değişik soy ve boy- memiştir. dan olabilirler. Hubyar’la il- Gerek İslam Halifelikleri, Mehmet BAYRAK gili bugüne kadar ulaştığım gerek Selçuklu gerekse Os- en eski kaynak budur. manlı dönemindeki baskı, asimilasyon ve yoketme Şah Xoşin’in dini ve edebi kimliği konusunda bu Göbeklitepe’nin (Xirabreşk) politikalarını bir yana bırakırsak; son bir asırlık yakın eserlerde ve Kürt Edebiyatı Tarihi ile ilgili diğer insan şeklinde dev anıtları bir geçmişte İttihad ve Terakki’den devralınan bir eserlerde bilgi vardır. En eski Yaresan Kürt kadın şa- politikayla, onun devamı niteliğindeki Kemalist yö- irlerden Celale Xanıma Loristani’nin oğlu olan Şah netim döneminde; Kızılbaşlık ve Alevilik “Türk Müs- Xoşin; aynı zamanda Ömer Hayyam, Mevlana ve Kuşkusuz, adı geçenler bu çalışmaları yürütürken, lümanlığı” olarak sunularak, İslam içinde eritilmeye Yunus Emre gibi mutasavvıf- şairlerin düşünce ve ellerindeki başlıca yazılı kaynaklar yukarda andığı- çalışıldığı gibi, Kızılbaş/ Alevi/ Bektaşi önderlerinin şiir babası niteliğindeki Kürt şairi Baba Tahir Ur- mız çalışmalar, sözlü kaynaklarsa yörenin canlı ta- dini unvanları ile Alevi ibadeti ve müziği de yasak- yan’ın da piri konumundadır. nıklarıdır. lanarak, Alevilik tümden yok edilmeye çalışılmıştır. Bu arada belirtelim ki; Şah Xoşin, Ehl-i Hak yani Bu arada, özellikle 19. yüzyılın ilk yarısından başla- Yaresan dininin kutsal kişilikleri arasında da 3. sı- ‘Hakikatçı’ akımın özgünlükleri yarak Hakikatçı Alevi önderlerinin uğradıkları taki- rayla önemli bir yer tutmaktadır. Birinci sıradaki Herşeyden önce vurgulayalım ki, hakikatçı Alevi- bat, sürgün ve katliamlar özellikle sorgulanması ve Xude (Haq), ikinci sıradaki Ali- İlahi’den sonra 3. sı- liğin felsefi omurgasını “hümanizm” oluşturmakta- incelenmesi gereken olgulardır. rada yer almaktadır ki, bu silsilede sırayla yer alan dır. Hakikatçı Aleviliğin inanç ve kültür kaynakları “Doğal ve felsefi bir din” kategorisinde gördü- Sultan Sahak, Şeyh Amir ve Seyid Haydar’la birlikte geçmiş çağlara kadar uzansa da, İçtoroslar’daki ver- ğüm Alevilik; hümanist ve toplumcu bir dünya gö- Kürtçe’de Çehltan, Türkçe’de Kırklar denilen Mec- siyonu Modern Çağ dediğimiz XIX- XX. yüzyıllara rüşüne kaynaklık ettiği gibi, aynı zamanda tüm liste yer alan 40 dervişten biridir. dayanmaktadır. insanlığın ortak değeri olarak kabul edilmesi gere- Kısaca, başka konularda olduğu gibi, Alevilik ko- Kanımca, üç Bektaşi Baba’sının, 1789 Fransız Bur- ken büyük bir felsefe, edebiyat ve müzik kültürüne nusunda da tarihsel ve bilimsel gerçekliğe yani juva Devrimi öncesinde Fransa’da devrimin ideo- sahiptir. Bu nedenle de büyük bölümü bu baskı-yıl- yeni bir bakış açısına ihtiyaç var...” (Özel Arşiv) loglarıyla görüşmelerinin ardından tasfiye dırma-yasak ve asimilasyon politikalarıyla eriyip Son yıllarda sevinçle görüyoruz ki, kimi üniversite edilmeleri; II. Mahmut döneminde 1826’da Bektaşi gitse de; bu edebiyatın ve müzik kültürünün son öğrencileri bu konulara el atmış ve bitirme tezi dü- dergâh ve tekkelerinin kapatılmasıyla önderlerinin ürünlerini derleyip toplamak ve yeniden Alevi zeyinde de olsa, İçtoroslar Aleviliğini işliyorlar. Küre- cezalandırılması; XIX. yüzyılın ilk yarısı ile ortala- inanç literatürüne kazandırmak, önümüzde önemli cikli Mahir Kocatürk, “Sarız Yöresinden Hacı rında Kuzeybatı Dersim yöresinden kimi Alevi ön- bir görev olarak durmaktadır. Bayrak’ın Yaşamı ve Müzik Çalışmaları” (2009); Sarız- derlerinin Bulgaristan’da Varna ve Rusçuk’a Bilimsel araştırma yapacak kişilerin önce resmi Çağşak’lı Gülizar Duman “Binboğalar’da Hakikatçı sürülmeleri; aynı yüzyılın ortalarında Şix Süleyman ideoloji ve kültür politikasından kendilerini kurtar- Alevilik” (2017); Çağdaş Demirci “Sarız Alevilerinde (Araboli) ve yandaşlarının tutuklandıktan sonra İç- ması gerekir. Biz konuyu işlerken Osmanlı/ Türk Kimlik ve Aidiyet Sorunu” konulu yüksek lisans ça- toroslar’a sürülmesi; 1895’te Ali Tumkî ve yoldaşları- kaynaklarından başlayarak hemen tüm Batılı ya da lışmasıyla; yine Emine Erdimez yöre Aleviliğinin nın Kürecik- Dümüklü’de katledilmeleri hep bu Doğulu kaynakları taramaya çalışıyoruz. özgün konumunu işleyen çalışmasıyla Bâtınî- Haki- süreçle ve akımla ilgilidir. Bu noktada, son zamanlarda yeniden gündeme katçı Aleviliği akademik alana taşımaktadırlar. Sos- Hüseyin Özcan, bu akımın ortaya çıkışını şöyle gelen Tokat yöresindeki Xubyar (Hubyar) Sultan yolog Abbas Kılıçoğlu’nun “Alevi Kürtler”le ilgili yorumluyor: “Yüzlerce yılda oluşan, şekillenen ve Ocağı’na ilişkin bir not düşmem gerekiyor. Sözge- çalışmasını da bunlara ekleyelim. Kılıçoğlu’nun ça- varlığını sürdüren Anadolu Aleviliğinin inanca yö- limi, Dersim’deki Baba Mansur Ocağı’nın kuramcısı- lışmasına eşlik eden Tacım Çiçek, internet üstü bir nelik yüzündeki tutuculuk, 19. ve 20. yüzyıllarda de- nın Hallac-ı Mansur, Hızır Uryan Ocağı’nın yazısında şöyle diyordu: ğişen dünya koşullarına ayak uyduramamış ve kuramcısının Baba Tahir Uryan olduğunu bilmeyen “Hakikatçılık başlıbaşına bir inceleme konusudur. yaşamın akışına bağlı olarak, değişmesi ve yenilen- Aleviler gibi Xubiyar (Hubyar) Ocağı’nın kuramcısı- Hakikatçilikle ilgili son yıllarda başta bölgenin bir mesi gerekmiştir. nın kim olduğu da yeterince bilinmiyor. Oysa, bu insanı olarak Mehmet Bayrak olmak üzere, bazı konuda şu an karşı karşıya gelen Hıdır Temel ile Ali araştırmacılar çeşitli kitap ve makaleler yazdılar. Bu * NOT: PolitikART’ın bu sayısı Mehmet Bayrak’ın “İç- Kenanoğlu’na zamanında Türkçe ve Kürtçe belge- değerli çalışmaların hızla çoğalması gerekmekte- toroslar’da Hakikatçı Alevilik/ Derin Bir Felsefe, Edebiyat ve ler vermiş ve şu mesajı göndermiştim: dir.” (Özel Arşiv) Müzik Kültürü” inceleme-antolojisi dosyası olarak hazırlandı. Herausgeber: Medya Presse-und Werbeagentur GmbH Hans-Böckler-Str. 16 63263 Neu-Isenburg Geschäftsführer: Ahmet Yücedağ Ver. Redakteur: Özgür Reçberlik [email protected] ◗ Yazar Hüseyin Özcan, Hakikat- çileri şöyle tanımlar: “Onların eylemi dine, inanca, Alevi yaşam ve inanç biçimine değil yetkinliği olmayan, çı- karcı, içi boş dedelerin halkı istismarına, sömürüsüne, bir anlamda halkı aldatışlarına karşı duruştur. Bu düşünce zaman içinde olgunlaşmış ve bir tür aydınlanma devrimine dönüşmüştür.” Eski uygarlıklardan Toroslar’da Nemrut Dağı’nı mekân tutan Tanrılar-Tanrıçalar ve kutsal hayvanlar Belki de Purotluk (Hakikatçılık MB) bu amaçla İlkokula başladığım 1950’li yıllarda oğlu Abbas rirler. gerekmiş ve varlık kazanmıştır. Tekkecilik, bir Dede’nin bir kez evimizde misafir olduğunu 5- Hakikatçılar gösterişten uzak durmaya özen Ocağa bağlı olma, dedelik, onlardan keramet ve ancak dedelik yapmadan gittiğini hatırlıyorum. gösterirler. sorunlara umar bekleme Aleviliğin inanç yönünü Hemen belirtelim ki, bu gelişme, toplumda bir 6- Hakikatçılar, dede- talip evliliklerine getirilen ve bir anlamda da bağnaz tarafını oluşturmakta- boşluk yaratmamıştı. Tersine, yoğun bir sosyal yasaklamaya karşı çıkarlar. dır.” (Bkz. Age, s. 97) dayanışma sözkonusuydu. Öz dedemden kalma 7- Hakikatçılar, toplumsal dayanışmanın ve ör- Yazar, buna karşın Ocak ve dedelik kurumunun bağımız ve arı - evimiz ortak kullanımda olduğu gütlenmenin gereği olarak gördükleri müsahip- önemi konusunda da şu vurguyu yapmaktadır: gibi, babamın dedesinden kalma bir de fırın likle ilgili bölge ve kişi sınırlamasına karşı çıkarlar. “Dede gibi toplumun inancını kazanmış bir ol- vardı. Diğer dedem Haydar Bayrak’ın evi, adeta 8- Hakikatçılarda sazlı- sözlü meclisler “ben” guyu da bir anlamda toptan yok etmek mümkün bir düşkünler, kimsesizler yurdu idi. Şimdi köyde değil. “biz” merkezlidir. olmamış, o da bir anda varlığını Hakikatçı toplum mezarı bulunan K’uri Pine isimli Pazarcık- Bozlarlı Sözlerimizi, Melulî’nin yukarıdan beri söyledik- içinde (cemsiz, hakkullahsız, musahipsiz, ocak- âmâ bir yaşlı, dedemlerde yıllarca kalmış ve lerimizin şiirsel özeti niteliğindeki bir deyişiyle sız...) olarak bu toplumun önderlerinin seçkin ki- orada Hakka yürümüştü. noktalayalım: şiliğinde varlığını sürdürmüştür. Ancak, bu Unu olmayana un, katığı olmayana katık sağla- önderler hiç bir zaman dedenin yerini almaya, mak bir gelenek haline gelmişti. İmece usulü ça- Ne hacıyız ne hocayız kendilerinde doğaüstü güçler olduğunu ileri sür- lışma da başlıca geleneklerden biriydi. Başlık meye kalkışmamışlardır.” (Age, s. 104) parasının köyümüzde kaldırılmasını son derece Ne falcı ne muskacıyız Yazar, Hakikatçıların tutumunu şöyle belirliyor: olumluyor; ancak, düğünlerde davul - zurna ça- Bizler Gürûn-u Naci’yiz “Onların eylemi; dine, inanca, Alevi yaşam ve lınmamasına bir anlam veremiyordum. Kendi pa- Mehşer günü pervamız yok inanç biçimine değil; yetkinliği olmayan, çıkarcı, yıma, bunun salt masrafla ilgili olduğunu içi boş dedelerin halkı istismarına,