Tarih Kültür ve Sanat Ara ştırmaları Dergisi (ISSN: 2147-0626) Journal of History Culture and Art Research Vol. 2, No. 3, September 2013 Revue des Recherches en Histoire Culture et Art Copyright © Karabuk University http://kutaksam.karabuk.edu.tr/index.php ا ث ا ر وا وا DOI: 10.7596/taksad.v2i3.218 Cebrayil-Büyük Mercanlı Sosyal Hayatından Örnekler (Azerbaycan-Karaba ğ Bölgesi) * Muhammet KEMALO ĞLU Özet Cebrayil (C əbrayıl Rayonu), Azerbaycan'daki merkezi şehirlerinden biridir. 1993'ten bu yana Ermenistan Silahlı Kuvvetleri'nin i şgali altındadır. Cebrayil’de ki sayısız abidelerin, ma ğaraların, kalelerin, ziyaret yerlerinin ve mezarlık kalıntıları varlı ğı Cebrayil’in geçmi şinin ne kadar eski oldu ğunu göstermeye yetmektedir. Bu eskilik Azerbaycan Türklü ğünün varlı ğının ispatı olup Türk kültürünün devamlılı ğının da göstergesidir. Bu devamlılıkta Cebrayil’de yo ğun olarak ya şayan Terekeme ve Karapapah Türkleri dedi ğimiz Türk boyu etkisi oldukça fazladır. Cebrayil ili ve özellikle Büyük Mercanlı çevresinde meydana gelen sosyal ve kültürel olayların birço ğunda Terekeme ve Karapapah Türkleri kendi karakteristik özelliklerini yansıtmı şlardır. Bu çalı şmamızda ise Terekeme ve Karapapah Türklerinin Büyük Mercanlı bölgesindeki sosyal hayatlarından örnekler verilecektir. Anahtar Kelimeler : Cebrayil, Büyük Mercanlı, Terekeme-Karapapah Türkleri, Folklor, Kültür Examples Jabrayil Province Large Merjanlı Social Life (Azerbaijan-Karabakh Region) Abstract Jabrail (C əbrayıl rayon) in Azerbaijan, which is one of the central cities. Since 1993, under the occupation of the Armenian Armed Forces. Jabrail the numerous monuments, caves, castles, visiting places and what is as old as the history of the cemetery Jabrail sufficient to show the existence of the ruins. This is proof of the existence of antiquity Azerbaijan's Turks are also indicative of the continuity of the Turkish culture. This is what we call continuum Cebrayil'de intensive Turkish Cypriots living in the Terekeme and Karapapah effect size is very large. Gabriel around the province, and in particular the social and cultural events, many of the large coral Terekeme Karapapah Turks and reflected their own characteristic features. In this study, the Turks Karapapah Terekeme and social lives in coral samples will be great. Key Words: Jabrail, Large Mardzhanly, Terekeme-Karapapah Turks, Folklore, Culture * Gazi Üniversitesi Tarih Bölümü Yüksek Lisans, Trt Dı ş İli şkiler Dairesi Ba şkanlı ğı. 1 GİRİŞ KARABA Ğ Karaba ğ, Azerbaycan’ın en eski tarihi vilayetlerinden birisidir (Yusufov, 1994: 288; Cafero ğlu, 1984: 141; Hailov, 1992: 14; Ahundlu, 1999: 331; Eliyarlı, 1996: 132; Köçerli, 2002: 115, 116, 234; Azerbaycan Gazeti, 09, 12. 1989; Kırzıo ğlu, 1976: 372-373; Ahundov, 1989: 416, 421; Geybullayev, 1994: 131; Togan, 1982: 30-31, 365, 369; Geybullayev, Karaba ğ Etnik ve Siyasi Tarihine Dair: 87, 88, 89, 94, 109, 111, 114, 131149, 151; Bala, 1967: 213, 214; Umudo ğlu, 2000: 187; Ta şkıran, 1997: 1192; Tebrizli, 1946: 8; Kurat, 1999: 323; Gömeç, 1999: 21-23; Saray, 1984: 28-29; Sarınay, 2009: 199-200). Karaba ğ, Azerbaycan’daki Kür ve Aras ırmakları ile şu anda Ermenistan sınırları içinde bulunan Gökçe Gölü arasındaki da ğlık bölge ve bu bölgeye ba ğlı ovalardan olu şan 18. 000 km² büyüklü ğündeki bölgenin adıdır. Co ğrafi olarak Karaba ğ ve Da ğlık Karaba ğ, iki ayrı bölgeyi ifade etmektedir. Ancak Karaba ğ ile Da ğlık Karaba ğ ifadeleri aynı bölge için kullanılmamaktadır. Da ğlık Karaba ğ, Karaba ğ olarak bilinen bölgenin içinde, adından da anla şılaca ğı üzere, yüksek da ğlar ve bunları kesen derin vadilerden olu şan bölgedir. Da ğlık Karaba ğ’ın do ğusunda A ğdam, Fuzuli; güneyinde Cebrayil ve Gubadlı; batısında Laçin ve Kelbecer; kuzeyinde Şaumyan ve Kasım ilçeleri bulunmaktadır. Karaba ğ; A ğdam, Terter, Yevlah, Füzuli, Beylegan, Kubatlı, Cebrayil, Mingeçevir, Ağcabedi, Hocavend, Şuşa, Hankendi, Laçın, Kelbecer, Hanlar, Gorus, Akdere, Berde, Zengezur 1 ve Hadrut illerinden olu şurken; Da ğlık Karaba ğ; Hankendi merkez olmak üzere Şuşa, Akdere, Hadrut, Hocavend ve Askeran illerinden olu şmaktadır. (Eliyarlı, 1996: 9; Bünyadov, 1994: 20) 2. “Karaba ğ” ismi ilk kaynaklarda daha 1300 yıl önce kullanılmı ştır. Karaba ğ önceleri bir tarihi co ğrafi kavram gibi somut bir mekânı ifade etmekteydi, daha sonraları ise Azerbaycan’ın geni ş co ğrafi bölgesine ait edilmi ştir. Bu durum Azerbaycan için karakteristiktir: Nahçıvan şehri-Nahçıvan bölgesi, Şeki şehri-Şeki bölgesi, Gence şehri-Gence bölgesi, Lenkeran şehri-Lenkeran bölgesi vs. Karaba ğ ile Da ğlık Karaba ğ’ı 3 birbirine karı ştırmamak gerekir (Aslanlı, 2001: 393-394). Da ğlık Karaba ğ SSCB döneminden beri Ermenistan ve Azerbaycan arasında sorun olmu ştur. Sovyetler Birli ği döneminde merkezi yönetim tarafından baskılanan sorun, mevcut otorite zayıflayıp ortadan kalkınca yeniden su yüzüne çıkmı ş (Neciyev, 2011: 163-186), Azerbaycan ve Ermenistan gibi iki ba ğımsız devlet arasında uluslararası bir çatı şmaya dönü şmü ştür (Kazimirov, 2004: 147). 1Karakilise'de (Sisyan) yaylak yerleri çoktur. 1950’a kadar bu yaylaklara Şükürbeyli, Resullu, Şahsevenli, Kıyameddenli, Ahmedalılar, Kürmahmudlu, Halfeli, Korabazlar, Hacımuradlı, Av şar, Böyük Mercanlı vb. Terekemeleri öz koyun sürüleri ile göç ediyordular. 2 14 Mayıs 1805'te Karaba ğ Hanı İbrahim Han'la, Kafkas birliklerinin Ba şkomutanı Sisianov arasında imzalanan antla şma ile Karabağ Hanlı ğı Rusya'ya tâbi olmu ştur.1822'de Karaba ğ Hanlı ğı la ğvedilip, yerine aynı adı ta şıyan eyalet kurulmu ştur. 1840 tarihinde ise eyalet Susa kazasına çevrilip, Kaspi (Hazar) vilâyetine dâhil edilmi ştir. Daha sonraları sırasıyla 1868'de Yelizavetpol (Gence) valili ği ihdas edilmi ş, Susa kazası da bu valili ğin idaresine katılmı ş ve bu birle şmeden yeni Zengezur kazası ortaya çıkmı ştır. 1883'te Şuşa kazasının bölünmesiyle yeni Cevan şir ve Cebrail kazaları te şkil olunmu ş; Karaba ğ’ın bu idarî bölünü şü, 1921'e kadar devam etmi ştir. 3 1921’de “Da ğlık Karabağ” diye bir tanım yoktur. Da ğlık Karaba ğ 1923 yılında meydana getirilmi ştir. Fakat bu bölgenin batı ve güneybatı kısmında idari bakımdan özerk bir bölge olu şturulunca, bu özerk bölgeyi di ğerinden ayırmak için onun daha yukarı kısımlarını ça ğrı ştıran 'Dağlık Karaba ğ" veya "Yukarı Karaba ğ" adı verildi. 2 SSCB döneminde Da ğlık Karaba ğ, Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne ba ğlı özerk bir bölgeydi (Gürses, 2001: 253) 4. Fakat Da ğlık Karaba ğ’ın 1989 yılında 192. 000 olan nüfusunun yüzde 70’ini Ermeniler olu şturmaktaydı. Sorununun ba şlangıcı ise 1988 yılına uzanmaktadır. Zira bu tarihte SSCB’nin da ğılma sürecine girmesiyle Da ğlık Karaba ğ, Azerbaycan’dan ayrılarak Ermenistan’a ba ğlanmayı talep etmi ştir. Fakat 18 Temmuz 1988’de, SSCB Yüksek Sovyeti, Da ğlık Karaba ğ’ın, Azerbaycan’ın bir parçası olarak kalması kararını almı ş ve Ocak 1989’da ise Da ğlık Karaba ğ’ı do ğrudan merkeze ba ğlamı ştır (Aydın, 2005: 401). Ba ğımsızlı ğını kazanan Azerbaycan, 26 Kasım 1991’de Da ğlık Karaba ğ’ın özerklik statüsünü kaldırarak bölgeyi do ğrudan merkezi yönetime ba ğladı ğını açıklamı ştır. Bunun üzerine Da ğlık Karaba ğ Ermenileri, 10 Aralık 1991’de ba ğımsızlık kararı almı ştır. 1992 yılında Rusya Federasyonu birliklerinin Da ğlık Karaba ğ’dan çekilmesi ise anla şmazlı ğı, sava şa dönü ştürmü ştür. Azerbaycan’da, Elçibey’in iktidara gelmesinin ardından Moskova tarafından desteklenen Ermeniler, 1993-1994 döneminde Da ğlık Karaba ğ’ı ve Da ğlık Karaba ğ’ı Ermenistan’a ba ğlayan Azerbaycan topraklarını i şgal etmi şlerdir. Da ğlık Karaba ğ’da be ş (Hankenti, A ğdere, Şuşa, Hocalı, Hocavent) ve çevresinde de yedi rayon (Kelbecer, Laçin, Kubatlı, Zengilan, Cebrayil, Fuzuli, A ğdam yerle şim bölgeleri) olmak üzere günümüzde toplam on iki Azerbaycan rayonu Ermenistan i şgali altındadır (Azerbaycan Sovét Ensiklopediyası, 1979: 305-306, 308-310; Yıldırım-Özönder, 1990: 29-30; Togan, 1933: 49- 56, 101-107, 247-253; Şeşen, 2001: 111, 120, 147, 156, 160, 161; Dih ĥod ā, 1327: 1612). Karaba ğ (kara+ba ğ) kelime bile şiminin tarihsel olarak çok eski oldu ğu ise ku şkusuzdur. Ancak bu kelime bile şiminin net bir co ğrafî mekânı belirtmesi ve yeni anlam ta şıması için belirli bir zamana ihtiyaç olmu ştur. Karaba ğ ismi, yakla şık VII. yüzyıldan itibaren kullanılmı ştır. Bu söz, ilk devirlerde belirli bir bölge için, daha sonra ise, daha geni ş co ğrafî alan için kullanılmı ştır. Co ğrafyacı ve toponimler uzmanı R. Yüzba şov’a göre: XVII. yüzyılın ilk yarısına kadar mevcut olan haritalarda Karaba ğ mevcuttu. XVI. yüzyılın birinci yarısında Alman gezgini Adam Oleari’nin (1603-1671) çizdi ği “ İran Saltanatı” isimli haritada Karaba ğ isimli yer, 39º kuzey enlemi ile 82º 20 do ğu düzleminin kesi şmesinde gösteriliyor. Karaba ğ’a "Nagorno Karaba ğ" da deniyordu ki "Nagorno" kelimesi de Rusça "dağlık" manasındadır. Kara ve verimli topra ğı sayesinde Karaba ğ adını aldı ğı bilinmektedir. Karaba ğ’ın kara ve ba ğ kelimelerinin terkibinden ibaret “Kara bahçe” manasına da gelir. “Karaba ğ’da ba ğ olmaz-kara salkım a ğ olmaz” mısraları ile ba şlayan çok me şhur bir Azerbaycan halk türküsü, bu kanaati destekler mahiyettedir (Ta şkıran, 1994: 20). “Karaba ğ terimi, halk ve ba ğ, büyük ba ğ, güzel ba ğ vs. manalarına geliyordu. ” CEBRAY İL Cebrayil topraklarının büyük ço ğunlu ğu düzlükten olu şmaktadır. Cebrayil ili Küçük Kafkas da ğlarının güney-do ğusunda (Geyen Düzü ve Karaba ğ silsilesinde)-Aras nehrinin sol kıyısında-güney taraftan İran, güneybatıdan Zengilan, batıdan Kubadlı, kuzeyden Hocavend, do ğudan ise Fuzuli bölgeleri ile çevrilidir. Verimli olan Araz boyu topraklarda Cebrayil ilinin köyleri (Büyük Mercanlı, Sultanlı vb.) bulunmaktadır. Cebrayil’de irili-ufaklı 90 köy vardı. 4Karaba ğ Hanlı ğı, Rus hâkimiyetine girince, Kafkas orduları Ba şkomutanı Sisianov, Karaba ğ’da durumunu sa ğlamla ştırmak için Zakafkasya'nın di ğer eyaletlerinden buraya sistemli bir şekilde Ermenileri yerle ştirmiştir. Böylece Rus Ermenistan’ının kurulması sa ğlanırken, tarihî Karaba ğ’ın büyük bir kısmını te şkil eden Zengezur kazası da 1921'de buraya dâhil edilmi ş; 1923'te Karaba ğ’ın da ğlık bölgesinde Cevan şir, Şuşa ve Cebrail kazalarında Ermenilere muhtariyet verilmi ş, böylelikle de da ğlık Karaba ğ Muhtar Vilâyeti meydana getirilmi ştir.