T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (ESKİÇAĞ TARİHİ) ANABİLİM DALI HİTİT ÇAĞI’NDA ANADOLU’DA ANAERKİL İZLER Doktora Tezi Tülin CENGİZ Tez Danışmanı Prof. Dr. Turgut YİĞİT Ankara-2014 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (ESKİÇAĞ TARİHİ) ANABİLİM DALI HİTİT ÇAĞI’NDA ANADOLU’DA ANAERKİL İZLER Doktora Tezi Tülin CENGİZ Tez Danışmanı Prof. Dr. Turgut YİĞİT Ankara-2014 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ …………………… i KISALTMALAR …………………… iv LEVHALAR LİSTESİ …………………… viii I.GİRİŞ …………………… 1 II. KAYNAKLAR …………………… 11 III. HİTİT PANTEONUNDA ANAERKİL İZLER: Arinna’nın Güneş Tanrıçası 37 A. Baş Tanrıça Arinna’nın Güneş Tanrıçası ……………… 37 1. Arinna’nın Güneş Tanrıçası’nın Niteliği ……………… 38 2. Arinna’nın Güneş Tanrıçası’nın Fırtına Tanrısı ile Dikotomik İlişkisi 49 B. Yaşama ve Evrene Yön Veren Diğer Tanrıçalar ………… 73 IV. HİTİT YÖNETİMİNDE ANAERKİL İZLER: Kraliçeler 87 A. Hitit Çağı Öncesinde Kraliçeler ……………………. 87 B. Hitit Çağında Kraliçeler …………………………… 90 1- Eski Hitit Çağı Kraliçeleri ……………………. 90 2-Orta Hitit Çağı Kraliçeleri ……………………. 103 3-İmparatorluk Çağı Kraliçeleri……………………. 111 C. Hitit Kraliçesinin Hitit Kralı ile Dikotomik İlişkisi ………… 133 V. HİTİT SOSYAL ve EKONOMİK YAŞAMINDA ANAERKİL İZLER: Rahibeler, İşçi ve Şifacı Kadınlar, Anneler 153 A. Hitit Çağı Öncesi’nde Sosyal ve Ekonomik Yaşamda Kadınlar ……… 153 B. Hitit Çağı’nda Sosyal ve Ekonomik Yaşamda Kadınlar ………. 163 1. Hitit Hukukunda Kadınlar ……….. 164 2. Hitit Ekonomik Yaşamında Kadınlar ………. 179 3- Hitit Kült Törenlerinde ve Tapınaklarda Görevli Kadınlar ……. 185 4. Hitit Büyü Dünyasında Kadınlar ……. 192 5. Hitit Edebi Metinlerinde Kadınlar …… 201 6. Hitit Sanatında Kadınlarının Genel Tasviri …… 20 7 C. Hitit Kadınlarının ve Hitit Erkekleri ile Dikotomik İlişkisi ….. 210 SONUÇ VE DEĞERLENDİRME ……………………………… 215 LEVHALAR ……………………………… 221 KAYNAKÇA ……………………………… 235 ÖZET ……………………………... 283 ABSTRACT ……………………………… 284 ÖNSÖZ Heredotos ve Thukydides’ten beri Batı tarih yazıcılığı anlayıĢı “büyük adamların yaptıkları büyük iĢlerin siyasi ve askeri olayların öyküsü/anlatısı Ģeklinde geliĢmiĢtir. Herbert Spencer’ın “kralların biyografileri” adını verdiği bu tarih yazımı, Anadolu için de geçerlidir. Anadolu’da tarih yazıcılığının öncüsü olarak kabul edilen Hitit tarih anlayıĢı, merkezi iktidarın çevresinde iĢletilmiĢtir. Oysaki tarih yapmak ile tarih yazmak farklı Ģeydir. Tarihin yazmaması kadınların tarihe yön vermedikleri anlamına gelmez. Geleneksel tarih, kadınların dövüĢmediği savaĢların, fetheden konumunda olmadığı kahramanlıkların, yer iĢgal etmedikleri parlamento gibi kurumların tarihidir.1 Ülkelerin, savaĢların ve hükümetlerin anlatıldığı bir tarih yazımında kadınların yer almaması doğaldır. Bu tür bir tarih anlayıĢında sonuçlar üzerine odaklanılır. Sonuç ise kamusal alanın sınırları içinde somutlaĢır. Oysaki iktidar tarihin kaydetmediği bir alanda baĢka bir alanda, örneğin sosyoekonomik alanda karĢımıza çıkabilir. Ya kadınların gerçek iktidarı bu alanda saklı ise? Bu iktidara iliĢkin veriler, siyasi bir antlaĢma metni içine sızmıĢ bile olabilir. Yazılı belgelere bakarken satır aralarını da okumak gerekir. Anadolu’da Hitit Çağı’nda anaerkilliğin izlerinin araĢtırıldığı bu çalıĢmanın amacı, Hititler’de kadınların etkin olduğu faaliyet alanlarını irdeleyerek toplumda kadınlar ve erkekler arasında eĢitlenmiĢ bir iliĢkinin var olup olmadığını saptamaktır. ÇalıĢmamız kapsamında yazılı belgeler temel kaynak olarak ele alınmıĢtır fakat Hititler, hem çivi yazısı hem de hiyeroglif yazı kullanan bigraph ( ikili yazı sistemine sahip ) bir toplum olduğu için konu kapsamında hiyeroglif yazının geçtiği anıtlar, kaya kabartmaları ve mühürlerden de yararlanılmıĢtır. ÇalıĢmamızda incelediğimiz dönem, (“ Hitit Çağı” ) kendi koĢullarında ve özgünlüğünde ele alınmıĢ; bugünün bilinci, değer ve kazanımlarından yola çıkarak olay ve olgulara yaklaĢılmıĢtır. Ayrıca sadece belli bir 1 Çakır, b.t.y : 223 i zaman kesiti içinde sivrilmiĢ bazı kadınların tarihini yazmaktan ziyade bir cins grubu olarak Hitit kadınının tarih içindeki rolünü araĢtırmak hedef olarak alınmıĢtır. ÇalıĢmamız adından da anlaĢılacağı üzere “tarihte kadın olgusu” na yönelik çalıĢmalara doktora düzeyinde yapılan bir katkı olmuĢtur. Doktora tezi çalıĢması, insanın kiĢisel tarihinde üretmiĢ olduğu en anlamlı ve güzel eserlerden biri, çoğu zaman da ilkidir, zor bir süreçtir. Bir sorunu “anlaĢılabilir sorular” a çevirerek çözmeye çalıĢtığımız bu süreçte insanın en çok ihtiyaç duyduğu Ģey bilimsel rehberlik ve psikolojik destektir. Bu konuda Ģanslı olduğumu düĢünüyorum. Bu tez çalıĢmasını tez danıĢmanım, değerli hocam Prof. Dr. Turgut YĠĞĠT ile belirledik. Sayın hocamın tezin yol haritasını ilk dinlediğinde, “ Bu tez konusunu sana vermekle isabetli bir karar vermiĢim” sözlerini duyduğum anda tezi bitirebileceğime dair inancım hat safhaya ulaĢmıĢtır. Bilimsel desteği, titizliği ve rehberliği için sayın hocam Prof. Dr. Turgut YĠGĠT’e sonsuz teĢekkürlerimi sunuyorum. Tez çalıĢmam sırasında desteklerini ve ilgilerini hiç eksik etmeyen örnek kiĢilikleri bilimsellikleriyle ile rol model aldığım hocalarım Prof. Dr. Aygül SÜEL ve Doç. Dr. Esma REYHAN’A; derslerinde ve her danıĢtığımda bana konunun satır aralarındakileri okumayı öğreten, sayın hocam Yrd. Doç. Dr. Sedat ERKUT’a; literatür çalıĢmama yaptığı önemli katkılarından dolayı Doç.Dr. Leyla MURAT’a; arkadaĢım Dr. KurtuluĢ KIYMET’e ve tez yazma sürecimdeki katkıları ve desteği için Kocaeli Üniversitesi FEF Arkeoloji Bölüm BaĢkanı A. Tuba ÖKSE’ye teĢekkürü bir borç bilirim. Sonsuz sabrı ve desteği için çok özel bir teĢekkürü de hayatımdaki en özel insana, eĢime etmek istiyorum. O, olmasa baĢaramazdım. Tülin CENGĠZ ii Ankara- 2014 KISALTMALAR AA : Archäologischer Anzeiger. A.A : Anatolia Antica. ABoT : Ankara Arkeoloji Müzesinde Bulunan Boğazköy Tabletleri. Afo : Aiv für Orientforschungen. Akk. : Akkadca. ANET: : Ancient Near Eastern Texts relating to the Old Testament. AnSt : Anatolian Studies. AO : Der Alte Orient. AoF : Altorientalische Forshungen. AOr : Archiv Orientální. AOS : American. Oriental Series. AOAT : Alter Orient und Altes Testament. AJA : American Journal Of Archaeology. ArOr : Archiv Orientalni, Prague 1929 vd. ArAn : Archivum Anatolicum. BiOr : Bibliotheca Orientalis. Bkz. : Bakınız. BoTU : Die Boghazköi- Texte in Umschrift. C. : Cilt. CANE : Civilizations of the Near East. CHD : The Hittite Dictionary of the Oriental. iii Institute of the University of Chicago. Chicago: Oriental Institute. ChS : Corpus der Hurritischen Sprachdenkmäler. CHM : Chaiers d’historie mondiale. CoS : The Context of Scripture. CTH : Catalogue des textes hittites. Çeviren : Çev. Derl. : Derleyen. Dn. : Dipnot. DTCFD : Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi. Ed. : Editör. HT : Hittite Texts in the Cuneiform Character from Tablets in the British Museum. IBoT : Ġstanbul Arkeoloji Müzelerinde bulunan Boğazköy tabletlerinden seçme metinler. IF : Indogermanische Forschungen. I.M : Istanbuler Mitteilungen. JAOS : Journal of the American Oriental Society. JANER : Journal of Ancient Near Eastern Religions. JCS : Journal of Cuneiform Studies. JEA : The Journal Egyptian Archaelogy. JEOL : Jaarbericht Ex Oriente Lux. JNES : Journal of Near Eastern Studies. JSOR : Journal of the Society of Oriental Research. iv KBo : Keilschrifttexte aus Boghazköi, Leipzig. KUB : Keilschrifturkunden aus Boghazköi, Berlin. MDOG : Mitteilungen der Deutschen Orient- Gesellschaft. MIO : Mitteilungen des Instituts für Orientforscchung MVAeG : Mitteilungen der Vorderasiatisch- Ägyptischen Gesellschaft. M.Ö. : Milattan Önce. OA : Oriens Antiquus. OBO : Orbis Biblicus et Orientalis. Or : Orientalia. Ort. : Ortaköy. OrNS : Orientalia (Nova Series). OLZ : Orientalistische Literaturzeitung. RA : Revue d’Assyriologie et d’Archéologie orientale. RHA : Revue Hittite et Asianique, Paris. RlA : Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologie. s. : sayfa. S. : Sayı. SMEA : Studi Micenei ed Egeo-Anatolici StBoT : Studien zu den Boghazköi-Texten. StMed : Studia Mediterranea. TAD : Tarih AraĢtırmaları Dergisi. TED : Tarih Enstitüsü Dergisi. v THeth : Texte der Hethiter. TTK : Türk Tarih Kurumu. TUAT : Texte aus der Umwelt des Alten Testament TÜBA-AR : Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Arkeoloji Dergisi. TÜBİTAK: : Türkiye Bilimsel ve Teknolojik AraĢtırmalar Kurumu. UF : Ugarit-Forschungen WO : Die Welt Des Orients vd. : ve devamı. vdd. : ve diğerleri. Y. Haz. : Yayına Hazırlayan YKY : Yapı Kredi Yayınları ZA : Zeitschrift für Assyriologie und Verwandte Gebiete. b.t.y : Basım tarihi yok. vi LEVHALAR LİSTESİ Lev.1 : 19. yüzyılın baĢlarında Malenezya’daki Minangkabau Kabilesi’ne ait bir fotoğraf. Lev.2 : Iroquois Kızılderili kadın ve bebeği. Lev. 3 : Svazi kabilesinde kralın annesi ve kralın eĢi. Lev 4 : Gimbutas tarafından yayımlanan verimlilik sembolü figürin. Lev 5 : Erken Tunç Çağı’na tarihlenen Hitit GüneĢ Kursu. Lev 6 : Yazılıkaya Tapınağında tasvir edilen Tanrıça Hepat. Lev. 7a : Büyük Kral III. Tuthalya ve Kraliçe Taduhepa’nın hiyeroglif yazı. Lev. 7b : Kraliçe Taduhepa’nın kocasına yazdığı mektup. Lev. 8 : II. Muršili’ye Ait Haç Mühür. Lev.9 a : Gaššuluwiya’ya ait sağ ve sol tarafında prenses iĢareti olan mühür baskısının çizimi. Lev.9 b : Hitit Kralı II. Muršili ve Kraliçe Gaššuluwiya’nın Ortak Mühürlerinin Baskısı Lev. 10 : Kral Muvatalli ve Danuhepa adlarının birlikte yer aldığı bir mühür ve çizimi. Lev.11 : Mısır Kralı II. Ramses’in karısı Naptera’nın Kraliçe Puduhepa’ya gönderdiği mektup. Lev.12 : Kraliçe Puduhepa ile III. Hattušili’nin ortak mühür baskısı ve çizimi, Çorum Müzesi. Lev.13