Praca zbiorowa NEKIELSKIE OLĘDRY W kręgu pracy, wiary i nadziei Nekla, grudzień 2012 r. Praca zbiorowa pod redakcją Jerzego Osypiuka Projekt okładki: Jacek Papla Na okładce: Fragment ogrodzenia kwatery grobowej na cmentarzu olęderskim w Barczyźnie. Fot. Waldemar Odrobny Korekta: Krystyna Jagodzińska Projekt graficzny i skład komputerowy: Artur Kaczmarski Serdecznie dziękuję wszystkim Autorom za zgodę na nieodpłatne wykorzystanie ich tekstów oraz Dyrekcji Archiwum Państwowego w Poznaniu za wykonanie skanów dokumentów archiwalnych oraz zgodę na ich opublikowanie. Jerzy Osypiuk Nekla, grudzień 2012 r. Pamięci braci luteran osiedlonych na prawie olęderskim w Nekielce w 1749, Zasutowie w 1766, Gierłatowie w 1775, Barczyźnie w 1776 roku In memory of lutheran brothers settled on olęder right in Nekielka in 1749, Zasutowo in 1766, Gierłatowo in 1775, Barczyzna in 1776 Gmina Nekla ul. Dworcowa 10 62-330 Nekla tel. +48 614386011 fax +48 614386490 [email protected] www.nekla.eu Nekielskie Stowarzyszenie Kulturalne ul. Poznańska 25, 62-330 Nekla www.nsk.nekla.eu www.oledry.nekla.eu Nakład: 300 egz. Wydawnictwo LoboSoft ISBN 978-83-63446-09-3 Spis treści Słowo wstępne ........................................................................................... 7 Najstarsze dzieje osad olęderskich w okolicach Nekli w latach 1749-1793. Zbigniew Chodyła..................................................... 9 Ewangelicka parafia w Nekielce w XIX i XX wieku. Olgierd Kiec ......... 49 Olędrzy - zapomniana historia ludzi i miejsc. Witold Przewoźny .......... 97 W cieniu wielkiego eukaliptusa - historia Friedricha Herbiga i Caroline Rattey. Anitta Maksymowicz ................................................. 115 Olęderskim szlakiem. Przeszłość dla przyszłości. Jerzy Osypiuk ........ 129 Przez Nowy Jork i Rio. Jędrzej Biegański............................................... 131 Radio to moje drugie imię. Jędrzej Biegański, Radosław Jagieła. ......... 135 Przyjemność ze wspólnego śpiewania. Aldona Kubacka...................... 139 Dwa światy. Jedna historia. Wiesława Kaczmarek ................................ 141 Z całego serca Wam wszystkim dziękuję. Jerzy Osypiuk ...................... 147 The Nekla „Hollanders”. In the circle of work, faith and hope. Witold Przewoźny. Translation: Maria Wanat ........................................ 151 Wystawa „Nekielskie Olędry. W kręgu pracy, wiary i nadziei” zrealizowana przez Witolda Przewoźnego w kościele poewangelickim w Nekielce w sierpniu 2012 r.....................................................................161 Wystawa „Bliskie sąsiedztwo” Waldemara Odrobnego w Hotelu Barczyzna .............................................................................. 175 Miejscowości, w których mieszkają potomkowie nekielskich Olędrów .............................................................................. 193 WSTĘP Akcja porządkowania cmentarzy olęderskich w Gminie Nekla w latach 2004-2005 i uczestnictwo 12 gości z Australii w uroczystościach podsumo- wujących projekt spowodowały duże zainteresowanie przyjazdami na ziemię przodków potomków nekielskich Olędrów mieszkających w Australii. Z roku na rok to zainteresowanie owocuje coraz większą ilością przy- jazdów w okolice Nekli zarówno gości z Australii jak i turystów polskich. Były one bezpośrednią motywacją dla Nekielskiego Stowarzyszenia Kulturalnego i władz Gminy Nekla do podjęcia działań, zmierzających do podniesienia atrak- cyjności turystycznej północnej części Gminy Nekla. Stało się to możliwe dzię- ki pozyskaniu zewnętrznych środków finansowych z Wielkopolskiego Urzędu Marszałkowskiego i Funduszu Inicjatyw Obywatelskich. W ramach projektu „Olęderskim Szlakiem. Przeszłość dla przyszłości” oznakowano szlak osadnic- twa olęderskiego, powstała w kościele poewangelickim w Nekielce wystawa „Nekielskie Olędry. W kręgu pracy, wiary i nadziei”. Zorganizowano wystawę fotografii znanego dziennikarza muzycznego radiowej „Trójki” Marka Niedź- wieckiego „Australia okiem Niedźwiedzia”, pokazującą kontynent, na którym przed 165 laty osiedlili się emigranci z okolic Nekli. W ramach projektu ”Bliskie sąsiedztwo. Odkrywanie kultury i tradycji Olędrów polskich” w hotelu w Barczyźnie eksponowano wystawę fotografii archiwalnych „Bliskie sąsiedztwo”. Odbyło się wiele imprez kulturalnych pro- pagujących historię i kulturę Olędrów w Polsce. Publikacja, którą przekazujemy czytelnikowi, stanowi zbiór artykułów o historii osadnictwa olęderskiego w okolicach Nekli, dziejach emigrantów w Australii oraz opis działań podejmowanych w Gminie Nekla w celu populary- zacji tematyki olęderskiej. Jerzy Osypiuk Nekielskie Stowarzyszenie Kulturalne 7 8 Zbigniew Chodyła NAJSTARSZE DZIEJE OSAD OLĘDERSKICH W OKOLICACH NEKLI W LATACH 1749-1793 WSTĘP Jednym z najważniejszych typów wiejskiego czynszowego osadnictwa na ziemich polskich w latach (1527) 1547-1864 r. było osadnictwo olęderskie, które wzięło swoją nazwę od jego pionierów - Holendrów, zwanych w języku staropolskim olędrami, olendrami lub holędrami. O jego istocie decydowały jednak nie przynależność etniczna osadników, charakter gruntów (podmokłe albo suche) czy sposób ich zajmowania (melioracja lub karczunek), ale pra- wo holenderskie-olęderskie, przyniesione przez Holendrów i stosowane przez ich kontynuatorów, głównie Niemców i Polaków, a także realizowana w jego ramach funkcja gospodarcza, polegająca na zajmowaniu terenów przeważnie trudnych do zagospodarowania, uprawie ziemi w jednym kawałku i dużym znaczeniu hodowli zwierząt. Zgodnie z zasadami tego prawa olędrzy, holę- drzy, nazywani tak nawet wtedy, kiedy nie reprezentowali już narodowości holenderskiej, byli ludźmi osobiście wolnymi i dzierżyli ziemię na warun- kach emfiteuzy - najpierw wieloletniej długoterminowej, a później (zwłaszcza w Wielkopolsce) wieczystej dzierżawy, wieczystego prawa czynszowego za tzw. okupne, mogąc przekazywać gospodarstwa swym spadkobiercom lub je sprze- dawać za powiadomieniem pana. Po upływie czasu wolnizny, przeznaczonej na zagospodarowanie, świadczyli na rzecz pana feudalnego jedynie czynsze (w pieniądzu oraz naturze) i w bardzo ograniczonym wymiarze (chociaż nie zawsze) - robociznę. Posiadali ograniczoną wolność gruntową, odpowiada- li solidarnie całą gminą za terminowe dopełnienie zobowiązań wobec pana, mieli wybieralny samorząd gromadzki, który m.in. pilnował wywiązywania się z tych zobowiązań i zachowywali ograniczoną wolność sądową, podlegając własnemu sądowi wiejskiemu, a tylko częściowo (w sprawach kryminalnych i w trybie odwoławczym) sądownictwu pańskiemu. Uiszczali ponadto opłaty na rzecz Kościoła katolickiego i podatki dla państwa, posiadali z reguły wol- ność handlu oraz cieszyli się swobodą wyznaniową i prawem zakładania wła- snych szkół, najczęściej będących zarazem domami modlitwy. Z tych zasad, zwłaszcza zbiorowa solidarność gminy olęderskiej względem pana oraz wy- nikające z niej równouprawnienie i wzajemna, sąsiedzka pomoc osadników wewnątrz gminy oraz odpowiednia organizacja i funkcje samorządu wiejskiego (gminnego) stanowiły o odrębności prawnej osadnictwa olęderskiego w stosun- ku do innych form kolonizacji na prawie niemieckim, takich jak np. osadnic- two sołtysie, w ramach którego osadnicy otrzymywali nadziały (gospodarstwa) w wieczyste użytkowanie ale nie, jak olędrzy na podstawie umów lokacyjnych zawieranych z całą gminą, lecz za indywidualnymi przywilejami1. 1Szczegółowo o rozwoju i istocie osadnictwa olęderskiego w Polsce i w Wiel- 9 Według dotychczasowych badań w latach 1527/1547-1864 na obsza- rze I Rzeczypospolitej i po 1795 na ziemiach jej trzech zaborów założono co najmniej ok. 1700 osad olęderskich, z czego przynajmniej 300 z wyłącznym lub częściowym udziałem etnicznych Holendrów, wyznania mennonickiego i ich potomków, częściowo już zluteranizowanych. Większość z tych osad, mi- nimum ok. 925, powstało na terenie jednego z kilku regionów, w których rozwi- jało się osadnictwo olęderskie - w Wielkopolsce właściwej. Tylko w okresie sta- ropolskim w latach 1547-1793 lokowano tu w ośmiu z dziesięciu jej powiatów przynależnych do dwóch, a od 1768 trzech województw (poznańskiego, kali- skiego i gnieźnieńskiego) 725 osad olęderskich w szerszym rozumieniu, z cze- go co namniej 686 niewątpliwych. Osady te, nazywane też w skrócie (tak jak jej mieszkańcy-gospodarze z rodzinami) olędrami, zakładano w różnych typach feudalnej własności ziemskiej: królewskiej, miejskiej, kościelnej (diecezjalnej i zakonnej), a zwłaszcza w zdecydowanie przeważającej szlacheckiej. Były one zamieszkiwane w regionie wielkopolskim przez ludność napływową - potom- ków osadników holenderskich wyznania mennonickiego z osad powstałych na Pomorzu Gdańskim (w ok. 0,8%), w zdecydowanej jednak większości (ok. 54%) przez ludność niemiecko-ewagelicką (głównie luterańską), a w dużym od- setku (ok. 38 %) przez ludność polską, katolicką, a częściowo i mieszaną etnicznie i wyznaniowo ( w ok. 7, 2%)2. Do osad wówczas założonych i zamieszkałych przez kolonistów Niem- ców, protestantów, a następnie aż do 1945 przez ich potomków, którzy tylko w bardzo małym stopniu się zasymilowali i spolonizowali oraz przyjęli kato- licyzm, należała grupa 10 osad olęderskich założonych w latach 1749-1776 w okolicach Nekli, w dobrach szlacheckich,a mianowicie (w kolejności al- fabetycznej): Barczyzny (dawniej Starej i Nowej, tworzących jedną gminę), Brzezia (dziś Brzeźna) między Siedleczkiem a Neklą, Gierłatowa, Góreckich Olędrów (dziś w granicach miasta), Lasek Olędrów (dawniej Lasek Zasutow- skich, dziś części Gierłatowa), Mystkowskich Olędrów (dziś części Barczyzny), Nekielskich