jesieƒ 2006 DESIGN GREENAWAY WIT MODZELEWSKI MUSIA¸ cena 15 z∏ jesieƒ 2006 / Autumn 2006 Pismo warszawskich uczelni artystycznych The Journal of Warsaw Schools of the Arts Akademia Muzyczna im. Fryderyka Chopina The Fryderyk Chopin Academy of Music 6 Akademia Sztuk Pi´knych w Warszawie 2 12 The Academy of Fine Arts Jacek Jadacki Artur Tanikowski Edyta Bielawska Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza Melancholia. Emblematy melancholii. Melancholijny katalog The Aleksander Zelwerowicz Próba uporzàdkowania poj´cia Raport z Berlina Greenawaya Theatre Academy Wydawca Publisher: Akademia Sztuk Pi´knych w Warszawie The Academy of Fine Arts Redaguje zespó∏ Editorial Committee: Jagna Dankowska 28 Janusz Majcherek 18 Anna Maçkowiak Katarzyna So∏tan Józef A. Mrozek 37 sekretarz redakcji Zamknàç bram´. Melancholia, nostalgia, Micha∏ Stefanowski Editorial Assistant O melancholii w malarstwie design Szansa dla wzornictwa Artur Tanikowski Jaros∏awa Modzelewskiego redaktor naczelny Editor-in-chief 42 53 Wojciech Wybieralski Maria Kurpik 49 Ruch wyp∏ywa z osobowoÊci. Nauczanie wzornictwa 20. Mi´dzynarodowe Biennale Z Maestro Antonim Witem, a praktyka projektowa Plakatu w Wilanowie rozmawia Piotr K´dzierski 64 60 Otworzyç oczy. Joanna Maria Sosnowska Z Krzysztofem Musia∏em, 56 Droga w Êwiat. Polskie losy mecenasem sztuki Andrzej Pieƒkos Wandy Nadii Chodasiewicz- i kolekcjonerem, O malarstwie i jego muzyce Grabowskiej-Léger rozmawia74 Jerzy Wojciechowski Kalendarium 78 70 wydarzeƒ Summaries 68 lato 2006 Magdalena Dziadek Konrad Szczebiot O muzyce ponad muzykà. Projekt Designed by: Piotr M∏odo˝eniec Sk∏ad i ∏amanie DTP: Jaros∏aw Iwo Bryçko Tu nie ma rzeczy niemo˝liwych. Aspiracje dawnej krytyki 74 Druk Printed in Poland by: Osobny Êwiat teatru lalek muzycznej Ksià˝ki Drukarnia Winkowski Sp. z o.o. 1 MELANCHOLIASZTUKAPOJ¢CIEGREENAWAY MODZELEWSKI DESIGN DZIÂNAUCZANIE PLAKAT WIT MUZYKA CHODASIEWICZ MUSIA¸ LALKI KSIÑ˚KI KALENDARIUM ENGLISH Jacek Jadacki Melancholia Próba uporzàdkowania poj´cia Wojciech Weiss, Melancholik, 1908 1. Fenomen melancholii Melancholia jest pewnym stanem ducho- wym, w którym okreÊlone prze˝ycia uczu- ciowe nadbudowane sà nad okreÊlonymi przedstawieniami lub przekonaniami, sprz´gajà si´ z okreÊlonymi prze˝yciami dà˝eniowymi i postawà dzia∏aniowà, i majà okreÊlone przejawy. „˚ywoÊç” tych czynni- ków jest w melancholii wydatnie os∏abiona wzgl´dem stanu normalnego – w skrajnych wypadkach a˝ do zupe∏nego zaniku (jeÊli przedtem nie by∏o ich po prostu brak). Melancholia mo˝e byç oczywiÊcie stanem przejÊciowym lub d∏ugotrwa∏ym. 2. JakoÊç i ukierunkowanie uczuç w melancholii Uczucia melancholiczne – to uczucia przy- kre; ca∏kowite ich wygaszenie prowadzi do ch∏odu uczuciowego. JeÊli sà ukierunko- wane, to majà postaç odczucia rozgorycze- nia wobec swego przedmiotu; jeÊli sà nie- ukierunkowane, to przybierajà postaç nastroju smutku. PodkreÊlmy, ˝e smutek melancholiczny ró˝ni si´ od smutku lirycznego (gr. lyrismos – gra na lirze) i od smutku tragicznego (gr. tragoedia – koêli Êpiew). W przeciwieƒstwie do rzewnoÊci jest – co do jakoÊci – nastrojem niewàtpliwie przy- krym; co do nat´˝enia zaÊ nigdy nie osiàga stopnia rozpaczy. 3. Podstawa uczuç melancholicznych Podstawà uczuç melancholicznych jest przede wszystkim zespó∏ „negatywnych” przekonaƒ: o niedorzecznoÊci ˝ycia ludz- kiego, o powszechnoÊci z∏a, o nieuchronnoÊci naszego losu oraz o daremnoÊci naszych dzia∏aƒ lub odpo- wiednio – zwàtpienie w dorzecznoÊç ˝ycia, w istnienie dobra, w odwracalnoÊç losu i w skutecznoÊç dzia∏aƒ. Dok∏adniej przeko- nania sk∏adajàce si´ na ten zespó∏ przedstawiajà si´ nast´pujàco: 2 MELANCHOLIASZTUKAPOJ¢CIEGREENAWAY MODZELEWSKI DESIGN DZIÂNAUCZANIE PLAKAT WIT MUZYKA CHODASIEWICZ MUSIA¸ LALKI KSIÑ˚KI KALENDARIUM ENGLISH (1) To, co dzieje si´ w Êwiecie, nie ma ˝adnego celu (nihilizm) – w tym celu trans- cendentnego, a jedynie istnienie takiego celu nadawa∏oby sens toczàcym si´ zdarze- niom; bez tego sà one chaosem (finalistycz- nym – nie: deterministycznym). W szczególnoÊci rozgrywajàce si´ zdarzenia nie sà urzeczywistnieniem woli Bo˝ej (ateizm). (2) Âwiat jest pe∏en z∏a (pesymizm). W szczególnoÊci sam doznaj´ wielu niezawi- nionych cierpieƒ. (3) Bieg rzeczy jest z góry przesàdzony (determinizm). W szczególnoÊci i mnie czeka nieuchronna Êmierç. (4) Nie da si´ tego wszystkiego zmieniç (fatalizm). W szczególnoÊci i moje dzia∏ania sà bezskuteczne. Poza przekonaniami podstawà uczuç melan- cholicznych bywajà te˝ przedstawienia – i to zarówno spostrze˝eniowe i przypomnie- niowe, jak te˝ wyobra˝eniowe: widok, wspomnienie lub obraz (a wi´c urojenie) w∏asnego lub cudzego nieszcz´Êcia, bólu (fizycznego lub psychicznego), kl´ski, k∏opotów, prze˝ytego strachu lub utraty czegoÊ wa˝nego (ojczyzny, osoby bliskiej, zwiàzków uczuciowych z otoczeniem). Dobrà ilustracj´ Êwiatopoglàdu melancho- licznego znajdujemy w pieÊni Kozak (z ok. 1849 roku) Stanis∏awa Moniuszki, do s∏ów Jana Czeczota: Fryderyk Chopin, Preludium c, op. 28 nr 20, 1839 Tam na górze jawor stoi, jawor zielonieƒki. Ginie kozak w cudzej stronie, kozak ojca, matki, takie˝ twoje ˝ycie!” – wybór (e) samotnoÊci: unikania towarzystwa; m∏odziusieƒki: kozaka pociàga nieuchronnie okreÊlone (d) milczenia – w razie niemo˝liwej do »Gin´, gin´, w cudzej stronie, Êmierç mi nast´pstwa. Fatalizm: „Pi´knie pochowajcie. unikni´cia obecnoÊci innych ludzi. oczy tuli. Niech we wszystkie bijà dzwony, w organ Ca∏y ten syndrom objawów melancholii Prosz´ ciebie, moja mi∏a, donieÊ to matuli.« mi zagrajcie” – nie ma pozytywnych Êwietnie uchwyci∏ Wojciech Weiss w obrazie Przysz∏a matka, przysz∏a matka, przysz∏a wartoÊci moralnych; pozostajà jedynie pozy- Melancholik (z 1898 roku). matuleƒka. tywne wartoÊci estetyczne. Trzeba przy tym wyraênie zaznaczyç, Obróci∏a bia∏e lice przeciw synaleƒka: ˝e wystàpienie tych objawów i wyrazów – »Otó˝ widzisz, mój syneczku, moje drogie 4. Przejawy uczuç melancholicznych jak ka˝dych w ogóle przejawów – nie sta- dzieci´! G∏ównym objawem (przejawem nowi r´kojmi tego, ˝e za nimi rzeczywiÊcie Nie s∏ucha∏eÊ ojca, matki, takie˝ twoje zewn´trznym) melancholii jest odr´twia∏oÊç, stoi melancholia. Przeoczenie tego bywa ˝ycie!« dotykajàca ró˝nych organy i funkcji ustroju. cz´sto powodem nieporozumieƒ. »Prosz´, matko, prosz´, matko, pi´knie G∏ównym wyrazem (przejawem Bezruch mo˝e byç wi´c spowodowany pochowajcie, zewn´trznym) melancholii jest martwota. organicznà niesprawnoÊcià cia∏a. BladoÊç Niech we wszystkie bijà dzwony, w organ Przybiera ona ró˝ne postaci: mo˝e byç po prostu wrodzona lub chorob- mi zagrajcie. (a) bezruchu: ograniczenia ruchów liwa. Postawa opisana tu jako zas´pienie Niechaj tylko nie chowajà popy ani diaki, (spontanicznych) lub ca∏kowitego znieru- bywa przybierana cz´sto, gdy jesteÊmy Jeno same ukraiƒskie grzebià mnie chomienia cia∏a; w stanie zadumy, co sprawia, ˝e niekiedy kozaki«.” (b) bladoÊci: odp∏ywu krwi z twarzy uwa˝a si´ samà zadum´ za sk∏adnik melan- Nihilizm: „Niechaj tylko nie chowajà a˝ do jej ca∏kowitego zszarzenia; cholii; stàd ju˝ o krok do apoteozy melan- [kozaka] popy ani diaki” – nie ma Boga, (c) zas´pienia: zaj´cia postawy stojàcej cholii jako stanu sprzyjajàcego twórczoÊci. a wi´c niepotrzebny jest tak˝e ceremonia∏ z opuszczonymi r´koma lub (cz´Êciej) Równie˝ samotnoÊç i milczenie sà niekiedy religijny. Pesymizm: „Ginie kozak w cudzej postawy siedzàcej, ze zwieszonà g∏owà niezb´dne do twórczego skupienia. stronie, kozak m∏odziusieƒki” – przyk∏ad wspartà d∏oƒmi i oczyma skierowanymi Jeszcze dalej od melancholii jest zafrasowa- niezawinionego cierpienia zwiàzanego w jedno miejsce (zwykle w dó∏ lub prosto nie, w którego tle mieÊci si´ Êwiatopoglàd z umieraniem. Determinizm: „Nie s∏ucha∏eÊ przed siebie); przeciwny melancholicznemu, ∏àczàcy anty- 3 MELANCHOLIASZTUKAPOJ¢CIEGREENAWAY MODZELEWSKI DESIGN DZIÂNAUCZANIE PLAKAT WIT MUZYKA CHODASIEWICZ MUSIA¸ LALKI KSIÑ˚KI KALENDARIUM ENGLISH Józef Che∏moƒski Dniestr, 1906 nihilizm, antypesymizm, antydeterminizm – a˝ do utraty woli ˝ycia w ogóle. apatyka, umys∏owoÊç katastrofisty i antyfatalizm. Taka jest wymowa figur Prowadzi to do spowolnienia, zaprzestania i (bez)wola pasywisty. Chrystusa Frasobliwego: zdarzenia lub braku (aktywnego) dzia∏ania – zarówno rozgrywajàce si´ w Êwiecie majà jakiÊ cel fizycznego, jak i psychicznego. Taka jest osobowoÊç bohatera jednego eschatologiczny; w Êwiecie – poza z∏em – Nie zawsze – rzecz jasna – bezczynnoÊç jest z wierszy z poematu W Szwajcarii Juliusza jest te˝ wiele dobra, i sam tego zwiàzana ze zoboj´tnieniem i zniech´ceniem S∏owackiego (z 1839 roku), Êwietnie doÊwiadczasz; rzeczy mogà potoczyç si´ ina- oraz opisanym wy˝ej Êwiatopoglàdem uzupe∏niona po latach muzykà Mieczys∏awa czej ni˝ to by wyp∏ywa∏o z naturalnego ich melancholicznym; nale˝y je w szczególnoÊci Kar∏owicza: biegu, a Êmierç twego cia∏a nie jest Êmiercià odró˝niç od zwyk∏ego braku zaj´cia oraz „Skàd pierwsze gwiazdy na niebie zaÊwiecà, twojej duszy, która jest nieÊmiertelna; ka˝de bezczynnoÊci, z jednej strony ludzi przepra- Tam pójd´, a˝ za ciemnych ska∏ kraw´dzie. z∏o jest do naprawienia, bylebyÊ tylko chcia∏ cowanych, a z drugiej – pró˝niaków. Spojrz´ w lecàce po niebie ∏ab´dzie je naprawiç. I tam polec´, gdzie one polecà. 6. OsobowoÊç melancholika Bo i tu – i tam – za morzem – i wsz´dzie, 5. Dà˝enia i dzia∏ania w melancholii Niektórym tylko zdarzajà si´ w stany Gdzie tylko poszl´ przed sobà myÊl biednà, Os∏abienie lub zanik dà˝eƒ w melancholii melancholii; sà jednak i tacy – melancholicy Zawsze mi smutno i wsz´dzie mi jedno; dotyczy zarówno pragnieƒ, jak i ch´ci: – którzy po prostu majà sk∏onnoÊci do popa- I wsz´dzie