Aardkundig excursiepunt 9 CEES DE JONG Tapuitlaan 96, 7905 CZ Hoogeveen, [email protected] WIERINGEN, HET GEHEIME EILAND 10 GRONDBOOR & HAMER NR 1 - 2007 Naam: over de stuwwal heen ligt gedeeltelijk is geërodeerd, zijn Wieringen op tal van plaatsen veel zwerfstenen te zien. Bij eb kan men op de wadplaten aan de noordzijde van het eiland, Locatie: waar de keileem dicht onder het oppervlak ligt, nog al• Provincie Noord-Holland, Gemeente Wieringen. lerlei soorten zwerfstenen vinden. Om bezoekers behulpzaam te zijn bij het verkennen van Bereikbaarheid: het eiland zijn een viertal fietsroutes uitgezet en een Het voormalige eiland Wieringen is gelegen aanslui• viertal wandelroutes. Door gebruik te maken van deze tend aan de noordkant van de Wieringermeerpolder. routes maakt men kennis met Wieringen op het gebied Het is via de N99 bereikbaar vanuit het Oosten vanaf van de natuur en de cultuur. Al fietsend of wandelend de Afsluitdijk en vanuit het Westen langs het Amstel- krijgt men te maken met een glooiend landschap met meer. Voorts kan men het vanuit het zuiden via de A7 (naast de hoofdweg N99) smalle slingerende weggetjes bij Den Oever bereiken. Het informatiepaneel staat op omzoomd door meidoornhagen. Over de gehele lengte• x = 123,7, y = 545,2 iets ten noorden van het kerkje van richting van het eiland zijn verhogingen te zien. Dat zijn Westerland (afb. 2). de door het landijs gevormde stuwwallen. Met name bij Oosterland, Stroe (afb. 4) en Westerland (afb. 5) zijn ze Toegankelijkheid: goed zichtbaar. Over het gehele eiland zijn vele zwerf• Het voormalig eiland Wieringen is normaal toegankelijk. stenen te zien en te vinden. Eigenaar: Bijvoorbeeld bij Westerklief (afb. 6). Vooral aan de Particulier en deels Staatsbosbeheer. Waddenkant kan men op diverse plaatsen kleine zwerf• stenen van allerlei typen aantreffen. Aan de zuidelijke oever van het voormalige eiland, dat glooiend afloopt Afbeelding 1, Linkerpagina. stond vroeger een zeewering bestaande uit een dub• Hoogtekaart op basis van het Actueel Hoogtebestand bele rij palen, die aaneengesloten verticaal in de grond Nederland. De begrenzing van het aardkundige monu• werden gezet. In de tussenruimte van zo'n 2 meter ment staat aangegeven. Bron: Adviesdienst Geo-informa- werd zeegras gepropt en afgedicht met zand. Als gevolg e tie en ICT te Delft / Provincie Noord-Holland. van het toeslaan van de paalworm in de 18 eeuw is dit geheel vernietigd. Afbeelding 2. Topografische kaart van Wieringen en omgeving. Bron: Topografische Dienst Emmen. Wat is er te zien? Afbeelding 3. Wieringen lijkt niet op het Noord-Holland zoals we het Luchtfoto van allemaal kennen. Het is een glooiend gebied bestaande Westerland en uit stuwwallen die zijn gevormd tijdens de voorlaatste omgeving. Bij de ijstijd, het Saalien, zo'n 150.000 jaar geleden (Afb.1). wegkruising staat Het hoogste punt ligt op 12,8 m boven NAP even ten de Nicolaaskerk. noordwesten van de Nicolaaskerk te Westerland (Afb. 3). In de scherpe bocht Dit punt geeft een mooi uitzicht, zowel naar het noorden midden rechts op (Waddenzee) als naar het zuiden (Wieringermeer en de foto staat het Amstelmeer). Een mooie hoogtereferentie is de kerk• informatiepaneel. toren van Westerland. Bron: BOHO-team. Tijdens de stuwwalvorming zijn tal van zwerfstenen meegekomen uit Scandinavië. Omdat de keileem, die GRONDBOOR & HAMER NR 1 - 2007 11 Afbeelding 4. Zicht vanaf Ooster- land over de lagere erosiegeul richting Stroe. Bron: BOHO- team. Een deel van deze wering is onlangs gereconstrueerd. ten Oosten van Texel in de Waddenzee ligt de keileem Zo kan de bezoeker goed zien hoe men vroeger zich op een diepte van meer dan 25 m beneden NAP. In het beschermde tegen de zee (afb. 7). Daarnaast biedt het diepste deel van het bekken ligt de keileem op een voormalige eiland voor de natuurliefhebber meer dan diepte van bijna 50 m. voldoende om aan zijn trekken te komen. Op en om het eiland is het een eldorado voor vele soorten wadvogels Tijdens een latere fase is het landijs verder uitgebreid en trekvogels, zoals de Grutto, Aalscholver, Rotgans, en over de stuwwallen heen geschoven en is een dikke Scholekster, e.d. De plantenliefhebbers kunnen wilde planten aantreffen zoals de koekoeksbloem, ratelaar, fonteinkruid, egelskop, enz. De genoemde stuwwal in de ondergrond van Wieringen is tijdens de Saalien ijsbedekking gevormd, ongeveer 150.000 jaar geleden. Getuigen daarvan zijn de preglaci- ale afzettingen (de afzettingen die voor de komst van het landijs zijn afgezet) die in de heuvels bij Westerland (afb. 8) en Oosterland liggen opgestuwd. Een ijslob bewoog zich in die tijd in zuidwestelijke richting en schuurde in de ondergrond een diep bekken uit. Het sediment werd aan weerszijden van de ijslob uit het bekken omhoogge- perst en hierdoor ontstonden aan weerszijden stuwwal• len: een noordelijke die over het huidige Texel liep en waarvan de Hoge Berg op Texel een onderdeel is en een zuidelijke die voor de opstuwing van de preglaciale af• zettingen in de ondergrond van Wieringen heeft gezorgd. Onder het ijs werd keileem afgezet. In de Texelstroom Afbeelding 5. Zicht vanaf de vlakte met getijdeafzettin• gen richting de Nico• laaskerk op de hoger gelegen stuwwal. Afbeelding 6. Jotnische zandsteen bij Westerklief. Bron: BOHO-team. 12 GRONDBOOR & HAMER NR 1 - 2007 Laag keileem over de stuwwal afgezet. Er zijn twee typen keileem op Wieringen aanwezig. De eerst afgezette laag wordt de Eerste Oostbaltische keileem genoemd. De richting van de ijsstroom veranderde later en is materiaal uit Midden- en Zuid-Zweden afgezet: de Westbaltische keileem. De zeespiegel lag tijdens deze 'koude' tijd een stuk lager dan nu. Dit was en gevolg van het feit dat een enorme hoeveelheid water in het landijs was vastgelegd en dus niet terugstroomde naar zee. De Noordzee lag hierdoor tot ver in het Noorden droog Nadat het landijs aan het eind van het Saalien was ver• dwenen, brak er ca. 120.000 jaar geleden weer een 'warme' tijd aan, het Eemien en steeg de zeespiegel weer. Toen de zee op haar hoogste stand stond bedekte deze delen van West- en Noord-Nederland. Bij Wierin• gen lag de kustlijn precies aan de westkant bij Wester• land. Op het huidige strand langs het Amstelmeer ligt een dikke laag mariene schelpen waarin mogelijk ook schelpen uit het Eemien voorkomen. Aan het eind van het Eemien, ca. 110.000 jaar geleden, brak er weer een 'koude' tijd aan, het Weichselien. Hoewel het landijs in die tijd ons land niet heeft bereikt, stond het wel onder Afbeelding 7. invloed van het soms koude klimaat. De zeespiegel zakt Reconstructie van een wierdijk met verticale palen en horizontale dwarshouten. opnieuw doordat grote gebieden van het noordelijk half• Bron: NGV afdeling West Friesland, Wim Bos. rond door landijs werd bedekt. Tijdens de koudste fase lag de zeespiegel zelfs ca. 125 m lager dan nu en lag de Noordzee weer tot ver in het noorden droog. Soms werd Omstreeks 3800 jaar voor heden Lag de westkant van het zo koud dat er nauwelijks begroeiing was en de wind Wieringen aan een Waddenzee. Door het ontstaan van vat op het zand kreeg. De ondergrond was in die tijd moerassen in dit gebied lag Wieringen ongeveer 2600 gedurende vrijwel het gehele jaar bevroren (permafrost jaar geleden midden in een moerasgebied met de zee genoemd) en de bovenlaag van het zand ontdooide in achter een strandwalgordel ver in het westen. Pas tij• de zomer en het droge zand werd door de wind mee• dens de Vroege Middeleeuwen, ca. 800 jaar na het begin gevoerd en al een deken over het land neergelegd. Ook van de jaartelling, lag de noordkant van Wieringen weer Wieringen is plaatselijk met dit zand, dekzand genoemd, aan een waddenzee, zoals nu nog steeds het geval is. bedekt met een dikte van soms twee meter. Een goed ruimtelijk beeld van de bovengeschetste aard• Ongeveer 10.000 jaar geleden verbeterde het klimaat kundige geschiedenis krijgt men door vergelijking van weer en brak de huidige 'warme' tijd, het Holoceen aan. de afbeeldingen 1 en 9. De hoogste delen van afbeelding De zeespiegel steeg snel met in het begin snelheden van 1, bij Westerland, Oosterland en Stroe komen over een 85 cm per eeuw. Na ca. 7000 jaar voor heden begon de met de eenheid 'hoge stuwwal' (10B6; gestuwde grond- snelheid af te nemen en begon onze kustlijn zich te vor• morene). Ook de eenheid 'lage stuwwal' (4K9; gestuwde men. Ca. 5000 jaar geleden was de kustlijn door de nog grondmorene al dan niet bedekt met dekzand) rijst op steeds stijgende zeespiegel verder oostwaarts opge• afbeelding 1 nog op temidden van lager gelegen zeeaf• schoven en bedekte de zee delen van West-Nederland. zettingen. Laatstgenoemden bestaan uit 'abrasievlakte' (2M43), 'vlakte van getijafzettingen' (2M35) en enkele De verder stijgende zeespiegel vulde het gebied op en de 'zeeerosiegeulen' (2R14). kustlijn verplaatste zich daardoor in westelijke richting. Afbeelding 8. Geologisch profiel dat staat afgebeeld op het inforrmatie- paneel. Bron: provin• cie Noord-Holland. GRONDBOOR & HAMER NR 1 - 2007 13 Afbeelding 9. Uitsnede uit de geomorfologische kaart 1: 50.000. Toelichting legenda: zie tekst. Bron: Alterra (Wageningen UR). In de VOC-tijd werd Wieringen gebruikt om zeelieden aan De naam Wieringen is waarschijnlijk afgeleid van het land te zetten van wie verdacht werd dat ze een tropische oud-Friese 'wir' hetgeen 'hoogte' betekent. In de vroege ziekte hadden opgelopen. Ze moesten in quarantaine. Middeleeuwen lag achter de kustrook een groot veen• Vandaar het kustgebied 'Quarantaine' gelegen ten NW gebied. In de 6e en 7e eeuw was voor het eerst sprake van Westerland. Sinds 1840 valt Wieringen onder de van bewoning. Van Gelderland kwamen de eerste Provincie Noord-Holland. Aan het eilandbestaan kwam mensen die toegerust waren met verbeterde landbouw• in 1924 een einde toen het Amsteldiep werd afgesloten. technieken. Deze periode was een nogal duistere tijd.