Gündelik Hayatta Laiklik Pratikleri Yayına Hazırlayanlar Ebru Uzpeder Sevgi Özçelik Emel Kurma Birinci baskı: Haziran 2010, İstanbul Yayına Hazırlayanlar: Ebru Uzpeder Sevgi Özçelik Emel Kurma Grafik Tasarım: Yaşar Kanbur Baskı ve Cilt: Tetra İletişim Telefon: 212 219 96 76-77 ISBN: 978-9944-5783-7-0 Bu kitabı aşağıdaki adresten edinebilirsiniz: Helsinki Yurttaşlar Derneği (hYd) Tomtom Mah. Kumbaracı Yokuşu No: 50/3 Beyoğlu, İstanbul Tel: 212 292 68 42-43 Faks: 212 292 68 44 www.hyd.org.tr [email protected] İçindekiler Önsöz ................................................................................................... 1 Hasan Vural Gündelik Hayatta Laiklik: Sivil Toplum Kuruluşları Toplantıdan İzlenimler / Yılmaz Ensaroğlu .................................. 5 Tartışma Notları ....................................................................... 12 Kılavuz Sorular ........................................................................ 24 Gündelik Hayatta Laiklik: Üniversiteler Toplantıdan İzlenimler / Zeynep Gambetti ................................ 27 Tartışma Notları ....................................................................... 35 Kılavuz Sorular ........................................................................ 48 Gündelik Hayatta Laiklik: Okul Toplantıdan İzlenimler / Nükte Bouvard ................................... 51 Tartışma Notları ....................................................................... 56 Kılavuz Sorular ........................................................................ 66 Gündelik Hayatta Laiklik: Belediye Hizmetleri Toplantıdan İzlenimler / Hasan Vural ....................................... 69 Tartışma Notları ....................................................................... 74 Kılavuz Sorular ........................................................................ 87 Gündelik Hayatta Laiklik: Sağlık Hizmetleri Toplantıdan İzlenimler / Yeşim Yasin ....................................... 91 Tartışma Notları ....................................................................... 96 Kılavuz Sorular ...................................................................... 105 Gündelik Hayatta Laiklik: Medya Toplantıdan İzlenimler / Sevgi Özçelik .................................... 107 Tartışma Notları ..................................................................... 112 Kılavuz Sorular ...................................................................... 124 Gündelik Hayatta Laiklik: Uluslararası Deneyimler Toplantıdan İzlenimler / Nil Mutluer ....................................... 127 Kılavuz Sorular ...................................................................... 135 Cumhuriyet Tarihi Boyunca Laiklikle İlgili Hukuki Düzenlemeler ....... 137 İştar Gözaydın Gündelik Hayatta Din ve Laiklik ........................................................ 159 Necdet Subaşı Devlet-Din Ekseninde Özgürlükler, Hizmetler ve Finansman .............. 173 Hale Akay Önsöz Bu kitap, Ocak 2009 – Haziran 2010 döneminde Helsinki Yurttaşlar Derneği tarafından yürütülen “Gündelik Hayatta Laiklik Pratikleri” başlıklı projenin bir ürünü… Proje, laikliği kuramsal bir çerçeveden ziyade, yurttaş perspektifinden ve gündelik hayat düzeyinde bir kavrayışı önceleyerek, sivil toplum düzeyinde tartışmayı amaçlıyordu. Laikliği tartışmaya yönelik her yeni çaba, modern Türkiye’nin en eski tartışmalarından birinin uzun tarihine eklenmek durumunda ve “Gündelik Hayatta Laiklik Pratikleri” de bu bakımdan bir istisna değil. 1937’de Anayasa’ya giren ve daha sonraki iki anayasada da Türkiye Cumhuriyeti’nin temel nitelikleri arasında yer alan laiklik ilkesi, İkinci Dünya Savaşı ertesinden bugüne dek kamusal siyasi tartışmanın çekişmeli konularından biri olarak karşımıza çıkıyor. Özellikle son yirmi yıl içinde, bir yanda siyasal rejimin demokratikleşme yönünde dönüşümleriyle ve diğer yanda siyasal İslam’ın temsili demokrasi içinde yükselirken dönüşümüyle belirlenmiş bir arka plan üzerinde yüksek tempolu bir laiklik tartışmasının geliştiğini görüyoruz. Bu bağlamda, laiklik konusunda, Anayasa’da ve bazı temel yasalarda formülleştirilen biçimiyle 1980 mutabakatının çözüldüğü ve yeni bir siyasal mutabakatın ne yönde kurulabileceği hakkında bazı ipuçlarının henüz belirginleşmekte olduğu bir dönemde bulunduğumuzu söyleyebiliriz. Laikliğe ilişkin uyuşmazlığın siyasal rejimin niteliğine ve işleyişine ilişkin uyuşmazlıklarla iç içe geçmiş olduğu ölçüde, laikliğin geleceği de Türkiye toplumunun önünde duran kapsamlı siyasal reform gündeminin geleceği ile iç içe geçmiş görünüyor. “Gündelik Hayatta Laiklik Pratikleri”, böyle bir tarihsel anda, laikliğimizin bugünü ve geleceği üzerine tartışmaya sivil toplum katından bir katkıyı örgütleyebilmek amacıyla yürüttüğümüz yaklaşık bir buçuk yıllık bir proje… Bu kısa yazıda, projenin belkemiğini oluşturan tartışma toplantıları dizisinin genel hatlarıyla bir tanıtımını ve toplantılardan çıkan bazı sonuçları sunmak istiyorum. “Gündelik Hayatta Laiklik Pratikleri”, bir tematik tartışma toplantıları dizisi üzerine kuruldu. Sivil toplum, okul, üniversite, sağlık hizmetleri, belediye ve medya kurumları etrafında örgütlenen sosyal ilişkilerin özneleri, bu ilişkilerin gündelik pratiğini esas alan bir çerçevede laikliği tartışmaya davet edildi. Tartışmalar, 30- 35 kişilik grupların katıldığı birer günlük yuvarlak masa toplantıları biçiminde düzenlendi. Tartışmaların, katılımcı gruba önceden ulaştırılan bilgi notlarında çizilen tartışma çerçevesi içinde yürütülmesi planlandı; her bir 1 toplantıyı kendi teması üzerinde odaklayabilmek amacıyla, tüketici olmayan bir liste halinde “kılavuz sorular” hazırlandı. Projenin genel amacı, gündelik hayatta kültürel haklar, kültürel çeşitlilik, inanç, ifade ve ibadet özgürlüğü, azınlık hakları gibi temel demokratik prensipleri koruyan bir laiklik tahayyülü üzerine bir tartışmanın üretilmesine yardımcı olmak ve laiklik uygulamalarının gündelik hayattaki farklı problematik alanlarla bağlantısı üzerine yeni bir dilin geliştirilmesi olanağını aramaktı. “Gündelik Hayatta Laiklik Pratikleri”, laiklik gibi katı saf düzenleri oluşturmaya uygun olduğu bilinen bir konudaki, tıkanmış kamusal tartışmayı yeni bir normatif başvuru çerçevesinin yardımıyla geliştirebilmenin olanağını ve bu bağlamda insan hakları, çoğulculuk ve eşitlik gibi değerlerin ölçü olma ve yol gösterme işlevlerini test etmeyi amaçlamaktaydı. Tartışma toplantıları dizisinde, laiklik konusunda farklı kültürel ve/veya siyasal pozisyonlarda bulunan toplumsal öznelerin, bu yol gösterici ilkelere kendi pozisyonlarından doğru ne gibi referanslar geliştirebildiklerini görebilmek, özellikle önemliydi. Dizinin ilk toplantısı, Nisan 2009’da sivil toplum aktivistlerinin katılımıyla sivil toplum alanında laiklik teması üzerine İstanbul’da yapıldı. Bunu akademisyen ve öğrencilerin katılımıyla Mayıs 2009’da İstanbul’da yapılan üniversitede laiklik temalı toplantı izledi. Ardından, Ekim 2009’da öğrenciler, öğrenci velileri, öğretmenler, eğitim alanında etkin sivil toplum aktivistleri ve akademisyenlerin katılımıyla okulda laiklik temalı toplantı; Aralık 2009’da Eskişehir’de yerel yönetici ve politikacılar, yerel basın mensupları, sivil toplum aktivistleri ve akademisyenlerin katılımıyla belediye hizmetlerinde laiklik temalı toplantı yapıldı. 2010’un Şubat ayında Konya’da hekimler, sağlık meslek kuruluşları mensupları, sağlık alanında etkin sivil toplum aktivistleri, basın mensupları ve akademisyenlerin katılımıyla sağlık hizmetlerinde laiklik temalı toplantı ve yine 2010’un Mart’ında medya ve laiklik temalı bir tartışma toplantısı gerçekleştirildi. Bu dizide son olarak, İstanbul’da Mayıs 2010’da, başka ülke pratikleri ile Türkiye pratiğini karşılaştırmalı olarak masaya yatırmayı amaçlayan uluslararası katılımlı bir toplantı yapıldı. Tartışma toplantıları için katılımcılardan beklenen ön hazırlık, tartışma terimlerini ve özgül amaçlarını betimleyen bir çerçeveyi ve bu çerçeveyi somutlaştırmak amacıyla ortaya konulan kılavuz soruları içeren kısa bilgi notlarını okumuş olmalarıydı. Kılavuz sorular, üç başlık altında kümelenmişti: 1. Tanımlar ve tespitler – Laiklikten ne anlıyoruz ve Türkiye’deki laikliği genel olarak nasıl görüyoruz? 2. Toplantıda konu edilen yaşam alanında laiklik pratikleri 3. Gelecek tahayyülü – Nasıl bir laiklik? Bu çerçevede yuvarlak masa tartışmaları, asıl işlevi söz hakkının dağıtılması olan ve tartışmanın gidişine en az müdahaleyi gözeten bir moderasyon ile yürütüldü. Bu modelin, bütün katılımcıları ve katkıları biçimsel olarak eşitleyen niteliğiyle, projenin özgül perspektifine özellikle uyumlu olduğu düşünüldü. Toplantılara davet edilen katılımcılar, tartışma konusu yaşam alanları ile sürekli ve doğrudan teması olan kimselerdi; kendi toplumsal coğrafyaları ve kişisel habituslarının içinden geliştirdikleri perspektifle gündelik pratiği yorumlamaları beklendi. 2 Laikliğin Türkiye’de ne denli uzun bir zamandır ve ne denli çokça tartışılmış olduğu dikkate alınınca, projenin başarı veya başarısızlığının, özgül amacını gerçekleştirebilmesine bağlı olduğu açıkça görülüyor. Tartışma çerçevesini gündelik pratiğe odaklayabilmek, gerçekleştirilebildiği oranda, projenin başarısı anlamına geliyor ve tersi... Tartışmanın soyut ilkeler etrafında seyretmesi veya normatif kuram konuşmasının içine çekilmesi gibi olasılıklar, bizimki gibi bir moderasyon modeli ile ancak bir ölçüde engellenebilecek çok olası sapmalar olarak en başta önümüzde duruyordu. Nitekim odakta kalabilmenin hayli güç olduğu, ilk toplantıdan başlayarak her seferinde yeniden ortaya çıktı ve bu amaç, her toplantıda belirli bir