T.C. ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TARĠH (GENEL TÜRK TARĠHĠ) ANABĠLĠM DALI XIII. YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE ESKĠġEHĠR YÖRESĠNDE TATARLAR Doktora Tezi Cemile ġAHĠN Ankara - 2011 T.C. ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TARĠH (GENEL TÜRK TARĠHĠ) ANABĠLĠM DALI XIII. YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE ESKĠġEHĠR YÖRESĠNDE TATARLAR Doktora Tezi Cemile ġAHĠN Tez DanıĢmanı Prof.Dr. Üçler BULDUK Ankara - 2011 T.C. ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TARĠH (GENEL TÜRK TARĠHĠ) ANABĠLĠM DALI XIII. YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE ESKĠġEHĠR YÖRESĠNDE TATARLAR Doktora Tezi Tez DanıĢmanı : Prof. Dr. Üçler BULDUK Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı Ġmzası .................................................................... ........................................ .................................................................... ........................................ .................................................................... ........................................ .................................................................... ......................................... .................................................................... ......................................... .................................................................... …………………………….. …………...................................................... …………………………….. Tez Sınavı Tarihi ............................................. TÜRKĠYE CUMHURĠYETĠ ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik dav- ranıĢ ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalıĢmada bana ait olmayan tüm veri, düĢünce ve so- nuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ede- rim.(……/……/2011) Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı Cemile ġAHĠN Ġmzası ĠÇĠNDEKĠLER - Ġçindekiler………………………………………………………..……………I - Önsöz.............................................................................................................VII - Kısaltmalar…………………………………………….……………………..X GĠRĠġ A. Sorunlar ve Yöntem……………………………………………………………..XII B. Kaynakların ve Belgelerin Tanıtımı………………………………………...…..XV BĠRĠNCĠ BÖLÜM TARĠHĠ SÜREÇ ĠÇERĠSĠNDE TATARLAR A. TATAR ADI VE ETĠMOLOJĠSĠ………………………………………….……1 B. TATAR TARĠHĠNĠN ĠLK DÖNEMLERĠ……………………………………..8 1. Tatarların Kökeni………………………………………………………………..8 C. TATAR GRUPLARI………………………………………………….………..25 D. KIRIM VE KAFKASYA BÖLGESĠNDE TATARLAR……………………..35 1. Altın Orda Devleti ve Tatarlar…………………………………………...…….35 2. Kırım Hanlığı…………………………………………………………………..40 a. Tatarların Kırım Yarımadasına GeliĢi………………………………….……41 b. Kırım Hanlığı’nın KuruluĢu………………………………………...……….45 c. Osmanlı Devleti ile Kırım Hanlığı ĠliĢkileri………………………...………45 d. Kırım ve Kafkasya Üzerindeki Rus Tehdidi ve Kırım’ın Rusya’ya Ġlhakı…51 3. ĠĢgal ve Sürgünler……………………………………………………………..59 ĠKĠNCĠ BÖLÜM ANADOLU’DA TATARLAR A. SELÇUKLULAR DÖNEMĠNDE TATARLAR 1. XIII. Yüzyılda Anadolu’nun Siyasi ve Sosyal Durumu………………………66 2. Kösedağ SavaĢı ve Sonrasında Anadolu’da Moğol Hakimiyeti………………69 3. Selçukluların Ġlhanlı Hâkimiyeti Altına Girmesi ve Moğolların Anadolu’yu Ġstilası…………………………………………………………………………….71 4. Anadolu’ya Gelen Moğol Toplulukları………………………….……………72 5. Anadolu’da Moğolların Ġskânı …………………………………..……………75 6. Anadolu Kültürü ile Yer ve Boy Ġsimlerinde Moğolların Etkisi……………...79 B. OSMANLILAR DÖNEMĠNDE TATARLAR 1. Osmanlı KuruluĢ Yılları ve Tatarların Durumu………………………………83 2. Ankara SavaĢı ve Tatarlar……………………………………………………88 3. Osmanlı Döneminde Anadolu’da Bulunan Tatar Grupları…………………..92 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM GÖÇ OLGUSU VE KIRIM-KAFKASYA GÖÇLERĠ A. GÖÇ OLGUSU, MÜLTECĠ VE MUHACĠR MESELESĠ 1. Göç Olgusu ve Göç ÇeĢitleri………………………………………………......98 2. Mülteci ve Muhacir Meselesi…………………………………………………101 II B. RUSYA’NIN MÜSLÜMANLARA UYGULADIĞI GÖÇ POLĠTĠKASI VE GÖÇÜN SEBEPLERĠ…………………………………………..………….…102 C.KIRIM VE KAFKASYA’DAN OSMANLI DEVLETĠ’NE YAPILAN GÖÇLER………………………………………………………………………105 D. OSMANLI DEVLETĠ’NĠN GÖÇMENLERĠ ĠSKÂN POLĠTĠKASI 1. Ġskân Meselesi.……………………………………………………………….113 2. Osmanlı Devleti’nin Göçmenleri Kabul Etmesi……………………………..116 3. Göçmenlerin Ġskânı……………………………………………………..……118 4. Göçmenlerle Ġlgili komisyonlar……………………………………….……..124 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ESKĠġEHĠR YÖRESĠNDE TATARLAR A. ESKĠġEHĠR YÖRESĠNĠN COĞRAFĠ ÖZELLĠKLERĠ VE TARĠHĠ 1. EskiĢehir’in Coğrafi Özellikleri………………………………………………127 2. EskiĢehir’in Tarihçesi………………………………………………………...130 B. ESKĠġEHĠR YÖRESĠNDE YERLEġME DEVRELERĠ……………….......144 1. Eski YerleĢim Devresi……………………………………………………….145 2. Yörük ve Türkmenlerin YerleĢim Devresi………………………………….146 3. Muhacirlerin YerleĢim Devresi…………………………………………...…148 C. TATARLARIN ESKĠġEHĠR YÖRESĠNE YERLEġTĠRĠLMELERĠ 1. Tatarların EskiĢehir Yöresine YerleĢtirilmelerinin Sebepleri……………..…153 2. EskiĢehir’e Ġskân Olunan Tatar Gruplarının Sayısı ve Ġskân Tarihleri…..…..158 3. EskiĢehir’de Tatarların Ġskân Olunduğu Yerler…...……………………...….165 III 4. EskiĢehir Yöresinde Bulunan Tatar Köyleri………………………………168 5. EskiĢehir’de Bulunan Tatar Mahalleleri…………………………………..212 D. TATARLARDA SOSYO-KÜLTÜREL YAPI : GELENEKLER………….216 1. Tepreç (TepreĢ)……………………………………………………………...217 2. Sabantoy (Sabantuy)………………………………………………………...220 3. Cıyıntoy……………………………………………………………………..221 4. Düğünler (Toy)……………………………………………………………...222 5. Bayramlar……………………………………………………………………224 6. Cenaze Merasimleri…………………………………………………………225 7. ġınlama……………………………………………………………………...226 8. Tatar (KuĢak) GüreĢi………………………………………………………...227 9. At YarıĢları…………………………………………………………………..228 10. Kaytarma…………………………………………………………………….229 11. Munça……………………………………………………………………….229 12. Tatar Mutfağı………………………………………………………………..230 13. Misafirperverlik……………………………………………………………..233 14. Giyim-KuĢam………………………………………………………………..234 SONUÇ…………………………………………………………………………....237 KAYNAKÇA……………………………………………………………………...245 EKLER A. ArĢiv Belgeleri…………………………………………………………………268 Ek-1: BOA, HAT, 1010/42415…………………………………………………269 Ek-2: BOA, Y.PRK.ZB, 13/64………………………………………………….270 IV Ek-3: BOA, DH.MKT, 1964/24………………………………………………..271 Ek-4: BOA, DH.MKT, 2013/33………………………………………………...272 Ek-5: BOA, A.MKT.UM, 467/47………………………………………………273 Ek-6: BOA, A.MKT.DV, 203/2………………………………………………...274 Ek- 7: BOA, A.MKT.MHM, 517/13……………………………………………277 Ek-8: BOA, Ġ.DH, 1306-1311/M/45 ……………………………………….......278 Ek-9: BOA, Ġ.HUS, 111-1321/N/14……………………………………………281 Ek-10: BOA, Ġ.ġD, 110/6624 …………………………………………………..282 Ek-11: BOA, DH.MKT, 1889/113……………………………………………...284 Ek-12: BOA, DH.MKT, 1867/57 ………………………………………………285 Ek-13: BOA, DH.MKT, 516/62 ………………………………………………..286 Ek-14: BOA, A.MKT.MHM, 505/5………………………………………….....287 Ek-15: BOA, A.MKT.MHM, 518/8…………………………………………….289 Ek16: BOA, A.MKT.MHM, 521/20……………………………………………290 Ek-17: BCA, 45.78..9 – 272..0.0.12 …………………………………………....291 Ek-18: BCA, 1.2..20 - 30..18.1.1 – 97-1 ……………………………………….292 Ek-19: BCA, 77.40..16 – 272..0.0.14 …………………………………………..293 Ek-20: BCA, 77.39..5 – 272..0.0.14 …………………………………………....294 Ek-21: BCA, 78.43..14 – 272..0.0.14…………………………………………...295 Ek-22: BCA, 54.134..16 – 272..0.0.12 …………………………………………299 Ek-23: BCA, 54.134..11 – 272..0.0.12 …………………………………............301 Ek-24: BCA, 45.74..36 – 272..0.0.12 ………………………………………….303 V B. Haritalar………………………………………………………………………..304 Ek-1: Y.PRK.DFE, 1/100: EskiĢehir, Kütahya, Balıkesir ve Ġzmit civarında yeni- den inĢa olunan yerleĢim yerlerinin isim, hane ve nüfusunu gösteren harita (H.29/Z/1326)……………………………………………………………….305 Ek-2: Günümüzde EskiĢehir Ġlinin Sınırlarını Gösteren Harita………………...306 Ek-3: EskiĢehir Bölgesinde YerleĢme Devrelerini Gösteren Harita……………307 Ek-4: 1896 Yılında EskiĢehir Kentinin YerleĢme Planını Gösteren Harita…….308 Ek-5: 1923-1950 Yılları Arasında EskiĢehir Kentinin YerleĢim Planını Gösteren Harita..............................................................................................................309 Ek-6: EskiĢehir Bölgesinde Köylerin MenĢelerine Göre DağılıĢını Gösteren Ha- rita………………………………………………………………………….310 TÜRKÇE ÖZET……………………………………………………………….....311 ĠNGĠLĠZCE ÖZET……………………………………………………………….313 VI ÖNSÖZ Tarihin değiĢik zamanlarında çeĢitli anlamlarda kullanılmıĢ bir halk adı olan “Tatar” kelimesi, üzerinde en çok tartıĢılan ve ortak görüĢe varılamayan önemli ko- nulardan birisidir. Türk ve Moğol tarihinin kesiĢtiği yerlerde mahiyetleri tam olarak bilinemeyen Tatarların ortaya çıkması; Tatar tarihinin ne zaman ve hangi noktada baĢladığı, “Tatar” adına ilk olarak hangi kaynaklarda rastlandığı, Tatarların etnik menĢei, Moğol-Tatar ayrımı ve Tatarların Türk tarihindeki rolleri gibi noktaların baĢlı baĢına bir mesele olarak tartıĢılmasına neden olmuĢtur. “Tatar” kelimesi, on üçüncü yüzyılda “Moğol” kelimesinin yerine kullanılmıĢ olsa da, Moğolların Tatar olarak adlandırılmasına dair yapılan tarihi yanlıĢlık, araĢ- tırmacılar tarafından fark edilerek Moğol-Tatar ayrımına dikkat çekilmiĢtir. Bir yan- dan “Tatar” tabirinin Orhun Yazıtlarından beri Moğolları değil de bir Türk boyunu ifade ettiği, bu adı taĢıyan kabilelerin çok eskiden beri Ġdil-Ural havzasında yaĢadığı ve Türk dünyasındaki “Tatar” adının da bir Türk boyunu ifade ettiği iddia edilirken, buna karĢılık diğer yandan da Moğollar arasındaki “Tatar” adının bir Moğol boyu olduğu iddia edilmiĢtir. Sonuçta, “Tatar” adının son yüzyıllarda, kavmî etnik bir tabir yani soy gösteren bir tabir değil, tarihi kimlik bildiren bir ad olduğu söylenebilir. Tatar adı, kullanıldığı zaman ve mekâna göre değerlendirilmelidir. Günümüzde kendilerine “Tatar” denilen Rusya Müslümanları “Moğol” değil, ataları Moğol idare- sinde yaĢamıĢ ve zamanla Moğolları