STUDIA MIEJSKIE tom 3 (2011) Kazimierz SZCZYGIELSKI Instytut Śląski, Opole PROCES SUBURBANIZACJI W STREFIE PODMIEJSKIEJ OPOLA THE SUBURBANISATION PROCESS IN THE SUBURBAN AREA OF OPOLE ABSTRACT: It is a complicated procedurę to analyze a transformation process in suburban zonę, defined in certain circumstances as suburbanization. This is important to abide by two conditions: proper selection of occurrence measurement indicators and realization of this measurement on possibly detailed level of spatial units of analysis. There was a hypothesis madę during researches, that Opole suburban zonę isn't formed in a way, enabling recognize this zonę as an exemplification of the suburbanization occurrence. There was a result confirming the hypothesis while using eight variables, aggregated on particular places (villages) level. At the same time there was pointed, that ethnic factor is a potential variable, disturbing transformation process in the whole of the suburban zonę of Opole. KEY WORDS: urbanization, suburban zonę Wprowadzenie Zagadnienie przemian przestrzeni miejskiej i jej otoczenia jest jednym z istotniej­ szych współczesnych wyzwań badawczych. Szczególnie interesujące mogą być studia porównawcze ukazujące różnice i podobieństwa pomiędzy zmianami zachodzącymi w miastach położonych w krajach o wieloletniej gospodarce wolnorynkowej a zmia­ nami w ośrodkach miejskich państw, które relatywnie niedawno zostały postawione przed koniecznością (ale i szansą) samodzielnych decyzji sterujących ich rozwojem. Możliwość badań porównawczych zakłada istnienie identycznej (lub zbliżonej) bazy poznawczej, wiążącej się m.in. z dostępnością do szczegółowych danych przestrzen­ nych, obejmujących zróżnicowanie wewnątrz miast, ale także na obszarach przyległych do granic administracyjnych danego ośrodka miejskiego. W warunkach polskich ofi­ cjalne dane statystyczne na poziomie poniżej gminy, np. na poziomie poszczególnych wsi, obwodów lub rejonów spisowych, nie są dostępne. Nie istnieją także, w wersji oficjalnej, mapy podziału przestrzeni na wskazane jednostki spisowe, co w praktyce 36 Kazimierz Szczygielski badawczej powoduje konieczność wykonania gigantycznej pracy technicznej, nie­ odzownej do zbudowania bazy danych - niezbędnej do osiągnięcia określonego celu poznawczego, jakim będzie wyjaśnienie problemów na takim poziomie szczegółowości. Wskazujemy tu na skalę prac wstępnych, poprzedzających właściwą pracę analityczną, m.in. po to, by zwrócić uwagę, że pokonanie bariery dostępu do bazy danych pozwalało na rzeczywistą identyfikację procesów zachodzących wyłącznie w części gminy, a nie na całym jej obszarze. Podejmując się zadania ustalenia (zarysowania) potencjalnego występowania zjawi­ ska suburbanizacji w otoczeniu Opola, zdecydowano się na arbitralne wydzielenie pola analizy - ograniczono badany obszar do miejscowości istniejących na obszarze gmin graniczących z miastem Opolem. Na tak wyznaczonym obszarze przeprowadzono analizę występowania określonych zjawisk demograficznych, społecznych i ekono­ micznych, porównując natężenie tych zjawisk w poszczególnych miejscowościach gmin otaczających Opole - z wzorcem, jaki stanowi poziom danego zjawiska w mieście. Ustalenie podobieństwa (lub różnic) w natężeniu badanych zjawisk może być prze­ słanką do stwierdzenia istnienia (powstawania) lub nieistnienia badanego zjawiska. Zastosowanie w badaniach jednostek podziału przestrzeni na poziomie poszczegól­ nych miejscowości (w wielu przypadkach są to obwody spisowe) pozwala na możliwie najbardziej obecnie precyzyjny, właściwy poziom analizy1. Przyjęto hipotezę o znacz­ nym zróżnicowaniu procesów społeczno-demograficznych w Opolu i jego otoczeniu, co może świadczyć o braku lub o słabo ugruntowanym zjawisku suburbanizacji. Obszar analizy Istnieją cztery możliwe obszary (terytoria) analizy, zależne od przyjętej koncepcji przestrzennego zakresu realizowanego projektu. Obszar analizy może obejmować: 1. władztwo bezpośrednie, tj. samo miasto Opole (wówczas badany jest proces zmian w obrębie samego miasta); 2. władztwo skonsolidowane, tj. miasto Opole i powiat opolski jako obszar działania wspólnego różnych instytucji publicznych (wówczas zakres analizy to zbiór zjawisk, wśród których część pojawia się poza racjonalną izochroną potencjalnych powiązań z Opolem); 3. układ administracyjno-funkcjonalny, tj. miasto Opole i gminy graniczące z miastem (rozwiązanie najbardziej obecnie możliwe i odpowiednie do weryfikacji hipotezy); 4. obszar metropolitalny, obejmujący miasto Opole (centrum) oraz ustalone jednost­ ki podziału administracyjnego pozostające w funkcjonalnej relacji z centrum, w zasięgu ustalonej empirycznie ekwidystanty lub izochrony (rozwiązanie modelowe, aktualnie trudne do realizacji), także poza powiatem opolskim. 1 W opracowaniu posługujemy się terminem „miejscowość”, uwzględniając terminologię przyjętą w ofi­ cjalnych wykazach dotyczących statystyki, w tym obejmującą pojęcie jednostek osadniczych w Polsce. Proces suburbanizacji w strefie podmiejskiej Opola 37 Przyjęto, jako wariant bazowy, rozwiązanie trzecie (ze szczególnym uwzględnieniem samego miasta Opola), aczkolwiek przy obieraniu kierunku należałoby dążyć do wy­ dzielania obszarów według kryteriów pozaadministracyjnych. Wskazany wyżej postulat badawczy, tzn. prowadzenie badań na obszarach wyzna­ czonych na podstawie naukowej delimitacji, posiada dodatkowe umocowanie w efekcie współcześnie wykonanej rewizji strategicznych celów rozwoju województwa opolskie­ go, zawartych m.in. w dokumencie określającym zadania wpisane w średniookresową perspektywę rozwoju tego województwa2. Przyjęcie trzeciego wariantu oznacza, iż zakres terytorialny analizy obejmuje miasto Opole, z uwzględnieniem wybranych aspektów demograficznych występujących na obszarze gmin stycznych do granic miasta. Obszar analizy obejmuje zatem dziewięć jednostek samorządu terytorialnego (miasto Opole oraz osiem gmin wiejskich: Chrząstowice, Dąbrowa, Dobrzeń Wielki, Komprachcice, Łubniany, Turawa, Tarnów Opolski, Prószków3). Liczba jednostek osadniczych poddanych analizie wynosiła 86 pozycji. Tabela 1 Obszar analizy. Dane ogólne (2002 r.) Liczba ludności Powierzch- Kobiety Gęstość Gmina nia z tego: na 100 zaludnie­ (km2) razem mężczyzn nia mężczyźni kobiety OPOLE 96 129946 61083 68863 113 1354 Chrząstowice 82 6639 3270 3369 103 81 Dąbrowa 131 9423 4634 4789 103 72 Dobrzeń Wlk. 91 14242 6890 7352 107 157 Łubniany 125 9077 4407 4670 106 73 Turawa 172 9609 4701 4908 104 56 Tarnów Op. 82 10292 5034 5258 104 126 Prószków 121 10097 4829 5268 109 83 Komprachcice 56 11063 5358 5705 106 198 Razem obszar analizy 956 210 388 100206 110182 110 220 Województwo 9412 1065043 517043 548000 106 113 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS z 2002 r. 2 Regionalny Program Operacyjny Województwa Opolskiego na lata 2007-2013. Wstępny projekt, ma­ teriał do dyskusji, Zarząd Województwa Opolskiego, Opole, czerwiec 2005 r. (opis powielony). 3 Obecną (2005 r.) gminę miejsko-wiejską Prószków traktujemy w analizie jako gminę wiejską z uwagi na brak danych spisowych (spis z 2002 r.) dotyczących charakterystyki demograficznej, ekonomicznej i spo­ łecznej obecnego (od 2004 r.) miasta Prószków. 38 Kazimierz Szczygielski Wyznaczony obszar obejmuje łącznie 956 km2 (jest to 10,2% powierzchni regionu) - w tym 96 km2 (tj. 10,0%) to miasto Opole - zamieszkany (według spisu z 2002 r.) przez 210,4 tys. osób (jest to 19,8% ludności województwa), w tym 129,9 tys. osób (tj. 61,7%) stanowią mieszkańcy Opola. Zakres analizy Weryfikacja (lub falsyfikacja) hipotezy wymaga wykorzystania szerokiej listy zmien­ nych o zakresie pokrywającym się z interpretacją pojęcia suburbanizacja. Ponieważ dane wykorzystane w opracowaniu pochodzą ze zbioru o bardzo precyzyjnej alokacji przestrzennej (na poziomie poszczególnej miejscowości), uzasadnione wydawało się przedstawienie kilku arbitralnie wybranych zmiennych, traktowanych jako próba zastosowania nowego narzędzia analizy zjawisk ludnościowych na wyodrębnionych obszarach. W efekcie możemy mówić raczej o poszukiwaniach metody wydzielenia konkretnych obszarów wokół Opola o zbliżonych cechach populacji, a nie o teoretycz­ nym procesie delimitacji obszaru. W opracowaniu brano pod uwagę dane dotyczące 86 miejscowości (w tym Opola) położonych na obszarze gmin wymienionych wyżej, a dotyczące: — skali zabudowy powierzchni danej miejscowości pod budownictwo (głównie mieszkaniowe); — zmian liczby ludności (zaludnienia) poszczególnych miejscowości; — struktury wieku ludności; — poziomu bezrobocia; — wykształcenia (wyższego) mieszkańców; — źródeł utrzymania ludności; — poziomu zdrowia mieszkańców. Wyniki badań Udział powierzchni zajętej przez budynki i budowle (głównie mieszkaniowe) w ogólnej powierzchni miejscowości Kryterium zapełnienia powierzchni zastosowano w celu określenia charakteru danej miejscowości. Zastosowana miara, w postaci odsetka obszaru administracyjnego danej miejscowości zajętego pod budownictwo mieszkaniowe, nie ma waloru przesądza­ jącego o submiejskim charakterze przestrzeni, może jednak stanowić punkt wyjścia do sformułowania hipotezy o występowaniu (prawdopodobnie) procesów zabudowy otoczenia miasta Opola (rozlewanie się zabudowy). Ekspercka ocena uzyskanego ciągu danych potwierdza się w przestrzeni podopol- skiej w odniesieniu do większości miejscowości z czołowych pozycji. Można uznać, iż są to wsie o charakterze podmiejskim, a przewaga Chmielowic nad Opolem w zakresie Proces suburbanizacji w strefie podmiejskiej Opola 39 wyznaczonym przez kryterium zajęcia powierzchni wynika z faktu, że Chmielowice to w istocie