Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine i njen Odbor za istorij- ske nauke, organizirao je u saradnji sa Orijentalnim institutom, Filozof- skim fakultetom i Institutom za istoriju u Sarajevu međunarodni okrugli sto posvećen naučnom djelu akademika Branislava Đurđeva koji je odr- žan 4. decembra. 2009. Na skupu su učestvovali i svoje referate podnijeli učesnici iz Albanije, Bosne i Hercegovine, Bugarske, Crne Gore, Hrvatske Njemačke, Sjedinjenih Američkih Država i Srbije. Knjiga “Naučno djelo akademika Branislava Đurđeva” predstavlja zbor- nik radova sa ovog skupa, uz napomenu da neki od referata podnesenih na skupu nisu dostavljeni redakciji Zbornika te nisu našli svoje mjesto u ovoj knjizi. U sadržaj zbornika je naknadno uvršten rad Muhameda Fili- povića. Stavovi izneseni u pojedinim radovima u ovom Zborniku isključi- vo reflektuju mišljenja njihovih autora. Održavanje skupa i izdavanje zbornika finansijski su omogućili Ministar- stvo civilnih poslova Bosne i Hercegovine, Grad Sarajevo i Federalno mi- nistarstvo obrazovanja i nauke. SADRŽAJ Dževad Juzbašić Otvaranje skupa . 7 Behija Zlatar Uvodna riječ . 13 Lamija Hadžiosmanović Akademik prof . dr . Branislav Đurđev – profesor i saradnik . 17 Vladimir Premec Zapis o Branislavu Đurđevu . 19 Aladin Husić Značaj istraživanja Branislava Đurđeva za historiografiju jugoistočne Evrope . 23 Enes Pelidija Doprinos akademika Branislava Đurđeva u pisanju knjige “Historija naroda Jugoslavije II” . 31 Lejla Gazić Doprinos Branislava Đurđeva izdavačkoj djelatnosti Orijentalnog instituta u Sarajevu . 41 Nenad Filipović Pitanje osmanske vlasti u Crnoj Gori, razvoj jugoslovenske osmanistike i Branislav Đurđev . 47 Adnan Pepić Značaj Branislava Đurđeva za izučavanje historije Crne Gore . 85 Ramiza Smajić Pravci razvoja osmanistike u jugoslovenskom i postjugoslovenskom periodu . 93 Ема Миљковић Бранислав Ђурђев и “Деспотов канун” . 101 Nenad Moačanin Kako konstruirati demografske trendove na temelju podataka o broju fiskalnih jedinica: džizja u Bosni u 18 . stoljeću . 109 5 Olga Zirojević Biljni i stočni fond u vreme turske vladavine . 117 Александър Антонов Завија Махмуд бега у Ихтиману . 125 Dritan Egro Komünist arnavutluk’taki osmanli Çalişmalari: Selami Pulaha (1938-1991) . 141 Vesna Mušeta-Aščerić Metodološki pristup Branislava Đurđeva problemima historijske nauke . 151 Muhamed Filipović Problemi filozofije historije i metodologije historiografskih istraživanja u djelu Branislava Đurđeva . 163 Safet Bandžović Metodološki pristup Branislava Đurđeva etničkoj historiji Bosne i Hercegovine: muslimani i bošnjaštvo . 173 Adnan Velagić Marksističko poimanje problema historije u djelima Branislava Đurđeva . 197 Dino Mujadžević Polemika između Mirjane Gross i Branislava Đurđeva . 209 Biografija akademika Branislava Đurđeva (Vesna Mušeta-Aščerić) . 217 Bibliografija radova akademika Branislava Đurđeva (Vesna Mušeta-Aščerić) . 221 Lista autora . 239 6 OTVARANJE SKUPA Dževad Juzbašić Sarajevo Poštovane dame i gospodo, Povodom stogodišnjice od rođenja akademika Branislava Đurđeva, koja je padala prošle, 2008 . godine, orijentirali smo se još 2007 . na održava- nje okruglog stola na kome bi se nastojalo kritički ocijeniti njegovo respekta- bilno naučno djelo . Problemi finansijske prirode stajali su na putu da lani to ostvarimo, jer dobivena minimalna sredstva od strane Federalnog ministar- stva za obrazovanje i nauku to nisu dopuštala . Tek u drugoj polovini 2009 . godine, kada su Ministarstvo civilnih poslova Bosne i Hercegovine i Uprava grada Sarajeva dali svoju dotaciju, mogli smo zakazati ovaj skup . Zato se za- hvaljujem svim donatorima koji su omogućili da se ovaj međunarodni okrugli sto održi . U organizacionom odboru ovog okruglog stola su predstavnici Akade- mije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, čiji je redovni član bio prof . dr . Branislav Đurđev, i to još od osnivanja Naučnog društva Bosne i Hercegovi- ne (1952) i njegovog prerastanja u Akademiju (1966) . Đurđev je u razdoblju od 1968 . do 1971 . bio i predsjednik Akademije . U organizacionom odboru predstavljen je Orijentalni institut u Sarajevu, čiji je direktor bio Đurđev od osnivanja Instituta 1950 . do 1964 . godine, a takođe i Filozofski fakultet u Sarajevu na kojem je Đurđev predavao, kao i Institut za istoriju u Sarajevu, u čijem je razvoju sudjelovao i Branislav Đurđev . Na čelu organizacionog od- bora je dr . Behija Zlatar, sadašnja direktorica Orijentalnog instituta . O naučnom djelu akademika Đurđeva vodili smo nakon zadnjeg rata razgovore u okviru diskusije o akademicima istoričarima . Akademik Enver Redžić objavio je knjigu “Branislav Đurđev – ličnost i djelo”, u izdanju ANU- BIH, Djela LXXVI/44, Sarajevo 2003 . godine, u kojoj je pregledno prikazana naučna djelatnost Đurđeva i date neke zapažene ocjene njegovog rada . Red- žić se pri tome ogradio da nije osmanist i ograničio se, kako kaže, na prezen- tiranje krucijalnih priloga Branislava Đurđeva i njihov naučno-informativni prikaz (Redžić 2003, 20) . Tu knjigu prezentirali smo učesnicima današnjeg okruglog stola i od njih očekujemo kritički prikaz stvaralačkog opusa Brani- 7 slava Đurđeva . Njega karakterizira neprekidna polemika o naučnim i druš- tvenim problemima . On je intenzivno polemizirao, bilo da se radi o karakte- ru osmanskog feudalizma, o uticaju osmanske vladavine na razvitak naših naroda, o problemima srpske pravoslavne crkve i crnogorske istorije 16 . i 17 . vijeka ili o etničkim problemima u Bosni i Hercegovini . Naročito od šez- desetih godina prošlog stoljeća on sve više piše o metodološkim problemima i zakonima razvitka ljudskog društva te posebno polemizira o filozofiji i pe- riodizaciji istorije . Ova problematika, naročito dogmatska odbrana izvornog marksizma, postala je glavna preokupacija Đurđeva u zadnjem razdoblju njegova života . U respektabilnom opusu Branislava Đurđeva možemo uglavnom razli- kovati nekoliko različitih oblasti . Najprije to su naučni radovi koji se odnose na istoriju i karakter osmanskog feudalizma i njegov uticaj na razvitak naših naroda, i to prije svega srpskog i crnogorskog naroda . Potom dolaze radovi koji se odnose na probleme marksističke teorije i tumačenja istorije, a zatim radovi koji tretiraju različita aktuelna pitanja istorijske nauke i društva . Po- sebno mjesto u radu Đurđeva zauzima izdavanje istorijskih izvora . Program današnjeg skupa pobuđuje nadu da ćemo o tome čuti zanimljiva mišljenja . Sa svoje strane želio bih potaknuti diskusiju o stavovima akademika Đurđeva u pogledu uticaja osmanske vladavine na razvitak naših zemalja i naroda, o čemu nemamo poseban referat . U nekoliko radova Đurđev je poseb- no apostrofirao da je osmansko osvajanje bilo praćeno razaranjem privrede i uspostavljeni osmanski feudalizam, kao feudalizam u primitivnom stadiju, nižem od balkanskog feudalizma, značio je nazadak, vraćanje na organizaciju plemensko-knežinske i rodovsko-zadružne strukture u kojoj se veoma malo mogla razvijati robno-novčana privreda na selu, paralelno sa naseljavanjem stočarskih plemena . Relativni napredak u prvoj polovini 16 . stoljeća nije mo- gao dovesti u pitanje nazadak i odvajanje naših zemalja pod osmanskom vla- šću od evropskog razvitka, čiji su do tada dio bili . Po Đurđevu, naše su zemlje bile odvojene od Evrope, što je bilo negativno za njihov razvitak (vidi radove Đurđeva: “O vojnucima, sa osvrtom na razvoj turskog feudalizma i pitanje osmanskog agaluka”, Glasnik zemaljskog muzeja, Sarajevo 1947; “Pitanje razvitka i karaktera tursko-osmanskog feudalizma timarsko-spahijskog ure- đenja”, Godišnjak Istorijskog društva Bosne i Hercegovine 1, Sarajevo 1949; “O uticaju turske vladavine na razvitak naših naroda”, Godišnjak Istorijskog društva Bosne i Hercegovine 2, Sarajevo 1950) . S obzirom na vrijeme kada su se ovi radovi pojavili, u petoj deceniji prošlog stoljeća, Đurđev nije imao u vidu da je u 16 . stoljeću bila povučena odlučujuća cezura koja je istočnu i jugoistočnu Evropu odvela u zaostajanje strukturnom transformacijom, nastankom kapitalističke svjetske privrede u Zapadnoj Evropi . To zaostajanje traje do najnovijeg vremena . Riječ je i o ze- mljama izvan Osmanskog carstva u kojima u 16 . stoljeću jedni istoričari vide “drugo kmetstvo”, drugi govore o “refeudalizaciji”, a treći o “reagrarizaciji društva” . U pitanju je bila bitna regresija i okoštavanje agrarnih struktura . Diskusije o tome vodili su u drugoj polovini dvadesetog stoljeća ekonomisti, 8 privredni istoričari i sociolozi (o novijoj literaturi koja ovaj problem tretira vidi rad Karla Kasera, “Im Schatten der europäischen Weltwirtschaft . Die Verfestigung der Agrarstrukturen und die Peripherisierung Südosteuropas im 16 . Jahrhunderts”, u: Südosteuropa-Fallstudien, 20 . Jahre “Sudosteuro- päische Geschichte” in Graz, Graz 1990, 49-81) . Suprotno Braudelu, koji je političko i ekonomsko opadanje evropskog dijela osmanskog carstva vidio tek početkom 19 . stoljeća (Egipat i Anado- lija tek trideset godina kasnije), danas je u nauci prilično složno mišljenje da opadanje osmanskog carstva počinje već u drugoj polovini 16 . stoljeća . L . S . Stavrianos smatra da su se sredinom 16 . stoljeća zapadna Evropa i Osmansko carstvo nalazili na istom nivou razvoja, ali je u relativno kratkom vremenu Osmansko carstvo zaostalo i ostalo statično zbog dinamike kapi- talističkog razvoja na zapadu (L . S . Stavrianos, “The Balkans since 1453”, New York 1958) . Ernst Werner je smatrao da je regresija počela još u 15 . stoljeću, pa je militantni osmanski feudalizam zamijenio zreli balkanski feu- dalizam koga je dijelom konzervirao, a dijelom