Levande og lønsame kulturlandskap i Setesdal! 1 FAKTA Landbruket er viktig for å oppretthalde busetnad og sysselsetjing i distrikta. Gjennom hausting av utmarksgras som kan fornyast, blir det produsert kjøt, ull og mjølk. Slik haustar ein eit areal som tilsvarar 25% av kornarealet i Noreg. Det blir sjeldan brukt handelsgjødsel på kultur- beite, som difor høver svært godt til økologisk produksjon. 37 % av artane som er truga av utrydding er knytte til kulturlandskapet. Husdyrbeiting er med på å oppretthalde levestadene for mange artar – blomar, sopp, insekt. o.a. Fleire beitedyr og ”slåttekarar” i Setesdal ! Setesdal Regionråd ønskjer å setje fokus på landbruk Globale perspektiv - matvaretryggleik som basisnæring for busetnad og ”leverandørar” Utviklinga i verda med auka velstand, auka folketal av levande kulturlandskap. og fleire andre tilhøve har ført til mangel på mat. Produksjon av mat i Noreg er viktig for å oppretthalde mat- I 2010 vil vi konsentrere oss om kulturlandskapet. varetryggleiken på lang sikt – og for å kunne møte ev kriser Vi vil syne fram verdiskapinga som skjøtsel av med ”sjølvforsyning”. kulturlandskapet gjev, og syne kor viktig det er å ha beite- dyr i dalen. Kartlegging syner at det er plass til Beiting i Setesdal- eit kinderegg fleire beitedyr på dei areala som er tilgjengelege i Setesdal. • Mat Vi har gode støtteordningar og ei aktiv førstelineteneste • Levande landskap som vil hjelpe deg, anten med å utvide produksjonen eller • Biologisk mangfald med å kome i gong, eller å få andre til å ta i bruk att ledige arealressursar! Setesdal har ein særeigen topografi med mykje ulendt ter- reng som vanskeleg kan bli anna enn beiteareal. Let det seg gjere å få både i pose og sekk? Dette er også grunnen til at vi har eit stort og spesielt biolo- Som regel ikkje. Vi vil presentere nokre døme gisk mangfald som ikkje er øydelagt av pløying, monokultur og gje råd og tips til korleis beiting og anna skjøtsel og sterk gjødsling. No er det manglande bruk i kulturlandskapet kan gje fleire fordelar for deg som av desse områda som er trugsmålet. Dette heng saman med bonde/grunneigar. Vona er at også at dei som har ubrukte lønsemda i landbruket som krev bruksendringar for å få til innmarksbeite ser nytta med å ta desse i bruk, anten sjølve ei meir effektiv drift. eller ved at andre brukar dei. Matproduksjon på marginale område Produksjon av mat er bondens første oppgåve. Vi vil syne korleis innmark som ikkje er så lett å slå, kan gje grunnlag for produksjon av kjøt og dermed auke lønsemda for bon- den. Sjå meir på : www.beitedyr.no Ta kontakt - så skal vi følgje opp! Kommunane har 1.line-teneste som meir enn gjerne er med å legge til rette for rekruttering og for å gje faglege råd for anna som vedkjem næringsutviklinga og landbrukseigedomar. Ikkje minst har dei oversikt over andre tenester og aktørar som du kan ha trong for ved etablering eller modernisering av verksemda - anten det gjeld drifts- eller produksjonsrelatert rettleiing, økonomi, eigedom, -ordningar eller anna lokalt og regionalt. Sjå kontaktinformasjon på baksida av brosjyra. 3 ”Beitetrykk” i Setesdal i dag (tal frå 2008) Evje og Hornnes Bygland Valle Bykle Aust-Agder * 1 storfe-eining = 1 mjølkeku, Storfe-einingar* 598 432 613 104 6 897 1,5 ammeku, 3 storfe ungdyr, 7 sauer eller 2 hestar. Arealkrav grovfor** 5 980 4 320 6 130 1 040 68 970 ** Det regnes et arealbehov på Grovforareal 8991 6566 8546 1712 94 180 10 dekar grovfor for kvar Areal pr. storfe-eining 15,0 15,2 13,9 16,5 13,7 storfe-eining. I Setesdal har ein mykje ledig areal som eignar seg til husdyrbeite. Utnyttar ein desse areala vil ein kunne hauste mykje større verdiar i form av produksjon av kjøt og ikkje minst verdien av levande og opne kulturlandskap. Andre stader i landet er arealet det som avgrensar storleiken på produksjonen – i Setesdal er det plass til fleire beitedyr ! Potensial i Setesdal Har Setesdal to kyr .... ... så er det plass til ei til! Har Setesdal fjorten sauer .... ... så er det plass til sju til! Har Setesdal fire hestar .... ... så er det plass til to til! Beitetips Det er utvikla mange effektive maskinar og reiskap Bruk av elektronisk sporingsutstyr er eit førebyggjande som kan brukast til skjøtsel i kulturlandskapet. tiltak for å dokumentere og redusere tapet på utmarksbeite. Desse vert drivne av traktor eller ATV. Ein GSM-terminal, «radiobjølla», mottek GPS-posisjon frå satellitt og sender han, via mobilnettet (GSM), til serveren. • Beitepussar • Krattknusar • Flishoggar Serveren sender informasjonen vidare til sporingssida kun- • Spesialtilpassa hogstmaskin den har på internett. Dersom det er noko unormalt, blir det sendt ei alarmmelding via SMS eller e-post. Korleis beiter dei ulike dyreslaga? • Storfe – beiter med tunga - mindre selektivt. Trådlause gjerde – NoFence Ikkje så snautt - Gras og urter - Tuedanning - GPS- klavar på dyra kopla mot straum er framtidas gjerde, Passer i urterike områder - Kan halde ned oppslag av osp, meinar Oscar Hovde Berntsen, gründeren bak ideen No- rogn, bjørk og selje. Fence. Kvart beitedyr blir utstyrt med ein klave. • Sau – beiter med kløyvd overleppe - veldig selektiv På førehand er det definert eit beiteområde ved hjelp av Mest urter men også gras og lauv - Beiter nokså snautt - GPS-koordinatar. Ved kryssing av grensa, kjem det eit pip. Tek enkelte problemarter Går dei lengre, vil dei få elektrisk støyt som tilsvarar styrken • Geit – Liker tørre marktyper - Lauv-elskar i eit elektrisk gjerde. Ikkje så snautt der ho har beita • Hest – Helst gras - Pusser beite etter kyr Et lite lauv, men kan gnage bark Radiobjølle på beitedyra Berekraftig beiteplanlegging Dersom ein kan veksle mellom fleire beite, vil dette – rett dyr på rett stad til rett tid på rett måte! gi betre beite, og redusere parasitt-plagene. Sambeiting med fleire dyreslag gjev betre utnytting av bei- For å få best muleg tilvekst bør dyr få parasittbehandling tet, og kan redusere parasitt-plagene. om dei skal beite lenge på innmark. Ikkje parasittbehandla Parasittbehandla 5 Åse Ingebjørg Homme -Eg gledar meg til å produsere mat og eit levande kulturlandskap 6 Åse Ingebjørg Homme Gjev levande kulturlandskap! • Driv garden Graver i Valle kommune. -I år har eg investert i ny beitepussar, og brukar han om lag Har mykje leigejord. ein gong i året på kvart beite. • Overtok garden som 23-åring og hadde før det arbeidd som avløysar. -Noko samarbeider eg også med dei som har sau, slik at vi • Totalt i 2010 om lag 560 dekar, mykje av dette er beiter same areal til ulike tider av året. Dette er viktig for å kulturbeite. halde god kvalitet på kulturbeitet. Skulle ønskje det var hest • Driv med mjølkekyr, 20 kalvingar i året, kvote på også til å beite! 125.000 l - økologisk drift. • Oppal av kviger, alle oksekalvar blir selde som livdyr. -Eg som driv økologisk ser at det er veldig rett ressursbruk at foret blir beita. Elles ville eg måtte fore dyra ute med -Eg har dei siste fem åra fått mykje røynsle med å rydde og rundballar og då kjem kostnader med dette, seier Åse Inge- gjerde inne kulturbeite som har vore ute av drift. Det kan bjørg, som har vore leiar i Aust-Agder bondelag og leiar for variere mykje kor tungvint dette er, alt etter kor tilgrodd det beiteprosjektet Beite som ressurs for bonden og bygda. er, og kor mykje gamle gjerde som må ryddast vekk. (”Beiteprosjektet” som er gjennomført i Telemark og Agder- -Eg har funne ut at dersom ein brukar gode gjerde som er fylka i 2008/09) varige, sparer ein seg sjølv og andre for mykje bry! -Eg gledar meg til å produsere mat og eit levande Åse Ingebjørg forteI at i år skal ho begynne å gjerde og kulturlandskap! beite på Rygnestad, og viser fram buntar med gjerdestolpar som ligg klare til bruk. På Rygnestad er det eit særmerkt landskap med nokre spesielle planter som treng beiting for å greie seg. -Det er viktig med langsiktige avtalar når ein driv med dette, seier ho, og viser til den reviderte jordlova, med krav om 10-årskontrakter, som noko positivt. -Det er store kostna- der med gode gjerde, difor må eg vite at eg har leigeavtale for mange år. Eg har blitt storforbrukar av SMIL-midlar! Til- skota har variert frå 50 % og nedover. -Eg må forhalde meg til mange når eg har så mykje leigejord og skal gjerde og ha dyr over store delar av kommunen. Mest alle tykkjer dette er positivt, og eg er glad og stolt over å få produsere eit levande kulturlandskap i kommunen. Det er ei utfordring å flytte dyra over store avstander, og eg drøymer om ei sankefelle, slik at det vart enklare å få dei på tilhengaren. 7 Stell av kulturlandskapet kan få sjeldne blomar tilbake! Solblom (Arnica montana) kan karakteriserast som sjølve symbolet for ei slåtte- eller beitemark i tradisjonell hevd og med lang kontinuitet. Når solblomen byrjar å bløme, er det tid for slått. Setesdal, og kanskje spesielt Rygnestad og Flateland i Valle, er å rekne som særeigen når det gjeld førekomst av solblom. Landskap i endring! Færre dyr på beite og rasjonalisering i landbruket gjev eit anna landskap. Rysstad : Fotograf: Axel Lindahl ca. 1891 Rysstad: Fotograf © Setesdalsmuseet/Leonhard Jansen 2005 Rygnestad : Fotograf: Gisle Middtun 1912/13 Rygnestad: Fotograf © Setesdalsmuseet/Leonhard Jansen 2005 Nese: Bygland Fotograf: Axel Lindahl ca. 1891 Nese: Bygland kom., Aust-Agder. Foto: Puschmann, Skog og landskap Marit og Sven Reiersen i aksjon med fliskuttar 10 Marit og Sven Reiersen Produser mykje kjøt på marigi- nale og ”ledige”areal ! • Driv garden Tveit i Evje og Hornnes kommune Utan dette arealet kunne eg ikkje hatt så mange dyr. • Har 110 spælsau som lammar- desse beiter i utmarka Dei kyrne som det er minst problem med, får lov å kome i Vinje og Bykle om sommaren.