T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI SELÇUKLU TARİHİ BOYUNCA ORTAYA ÇIKAN TÜRKMEN İSYANLARI Türkan GÖKÇE TEKİN 1130204512 YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN Doç. Dr. Abdullah BAKIR ISPARTA - 2019 iii (GÖKÇE TEKİN, Türkan, Selçuklu Tarihi Boyunca Ortaya Çıkan Türkmen İsyanları, Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2019) ÖZET İlk olarak Çağrı Bey döneminde Anadoluya akın yaparak gelen Türkmenler, Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluşundan sora büyük kitleler halinde Anadolu’ya akın etmişler ve 1071 Malazgirt Savaşından sonra Anadolu’nun Türk yurdu haline gelmesinde etkin rol oynamışlardır. 1243 Kösedağ bozgunu ile Moğol önünden kaçan Türkmenler bu akınların devamını oluşturmuştur. Bu Türkmenler hem Büyük Selçuklu Devletinin hem de Türkiye Selçuklu Devleti’nin kuruluşunda etkin rol oynamışlardır. Daha sonra bu Türkmenler devlet kademelerinden uzaklaştırılmışlar ve bu durum onların devlete karşı kırgınlık duymalarına sebebiyet vermiştir. Bundan dolayı Türkmenler, devlete karşı ayaklanarak bağımsızlık hareketlerine başlamış ve devletin sarsılmasına neden olup yıkılmasını tetiklemişlerdir. Bu Türkmenler daha sonra çeşitli nedenlerle Selçuklu Devletine karşı isyan girişimlerinde bulunmuşlardır. Anahtar Kelimeler: Büyük Selçuklu Devleti, Türkiye Selçuklu Devleti, Türkmenler, Türkmen İsyanları. iv (GÖKÇE TEKİN, Türkan, Turkmen Rebellions That Emerged During The Selcuk History, Master Thesis, Isparta, 2019) ABSTRACT The first Turkmen who flocked to Anatolia during the period of Çağrı Beg, flocked to Anatolia in large masses after the foundation of the Great Seljuk State and played an active role in the transformation of Anatolia into a Turkish homeland after the 1071 Malazgirt War. The Turkmens who escaped from the front of the Mongols with the defeat of Kösedağ in 1243 formed the continuation of these raids. The Turkmens plaved an active role in the establishment of boththe Great Seljuk and Turkey Seljuk. Later on, these Turkmens were removed from the state levels and caused to be disgruntled. Therefore, the Turkmens began to rise up against the state and started independence movements and caused the state to be shaken and triggered its collapse. Keywords: Great Seljuk State, Turkey Seljuk State, Turkmens, Turkmen Revolts. v İÇİNDEKİLER TEZ SAVUNMA SINAV TUTANAĞI .......................................................................... i YEMİN METNİ .............................................................................................................. ii ÖZET ............................................................................................................................... iii ABSTRACT .................................................................................................................... iv İÇİNDEKİLER ............................................................................................................... v KISALTMALAR .......................................................................................................... vii ÖNSÖZ .......................................................................................................................... viii GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ, TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ VE TÜRKMENLER 1. BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ’NİN SOYU VE KURULUŞU ........................... 7 2. TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ’NİN SOYU VE KURULUŞU ..................... 15 3. BÜYÜK SELÇUKLU VE TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETLERİNDE TÜRKMENLER ........................................................................................................ 19 3.1. Büyük Selçuklu Devleti’nde Türkmenlerin Devlet İçinde Yeri ve Önemi .......... 20 3.2. Türkiye Selçuklu Devleti Öncesinde ve Sonrasın da Anadolu’ya Yapılan Türk Akın ve İskânları .................................................................................................. 24 3.3. Türkiye Selçuklu Devleti’nde Türkmenlerin Devlet İçindeki Yeri ve Önemi ..... 27 İKİNCİ BÖLÜM BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ’NDE ÇIKAN TÜRKMEN İSYANLARI 1. SULTAN SENCER DÖNEMİNDE ÇIKAN OĞUZ İSYANI ............................... 29 1.1. Sultan Sencer Dönemi .......................................................................................... 29 1.2. Sultan Sencer Döneminde İsyan Çıkaran Oğuzlar ve Oğuz İsyanının Çıkma Nedenleri .............................................................................................................. 30 1.3. Oğuz İsyanı ve Sonuçları ..................................................................................... 33 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ’NDE ÇIKAN TÜRKMEN İSYANLARI 1. II. GİYASEDDİN KEYHÜSREV DÖNEMİ’NDE ÇIKAN BABAİ İSYANI ..... 37 1.1. II. Gıyaseddin Keyhüsrev Dönemi (1237-1246) .................................................. 37 1.2. Baba İlyas-ı Horasani (Baba Resul) ve Baba İshak.............................................. 38 1.3. Babai İsyanı’nın Çıkma Nedenleri ....................................................................... 40 1.3.1. Sosyal ve Ekonomik Nedenler ....................................................................... 40 1.3.2. Dini Nedenler ................................................................................................. 42 vi 1.3.3. Siyasi Nedenler .............................................................................................. 44 1.4. Babai İsyanı ve İsyanın Sonuçları ........................................................................ 45 2. II. İZZEDDİN KEYKAVUS DÖNEMİ’NDE ÇIKAN TÜRKMEN İSYANLARI .............................................................................................................. 49 2.1. II. İzzeddin Keykavus Dönemi (1246-1256, 1257-1261) .................................... 49 2.2. Ağaçeri Türkmenleri ............................................................................................ 50 2.2.1. Ağaçeri İsyanı’nın Nedenleri ......................................................................... 52 2.2.2. Ağaçeri İsyanı ve Sonuçları ........................................................................... 54 2.3. Zeynü’l Hac ve Bunsuz İsyanının Sebepleri ve Sonuçları ................................... 57 3. IV. KILIÇ ARSLAN DÖNEMİ’NDE ÇIKAN TÜRKMEN İSYANLARI .......... 59 3.1. IV. Kılıç Arslan Dönemi (1256-1257, 1261-1266) .............................................. 59 3.2. Karamanoğlu Türkmenleri ................................................................................... 60 3.2.1. Karaman Türkmenleri İsyanı’nın Nedenleri ve Sonuçları ............................. 61 3.2.2. Karaman Türkmenleri İsyanı ve Sonuçları .................................................... 62 3.3. Türkmen Beyleri (Mehmed, İlyas, Ali, Sevinç ve Salur Beyler) İsyanı’nın Nedenleri ve Sonuçları ................................................................................................ 63 3.4. Hurmaoğlu İsyanı ve Etkileri ............................................................................... 65 3.5. Şah Melik İsyanı ve Etkileri ................................................................................. 66 4. III. GİYASEDDİN KEYHÜSREV DÖNEMİ’NDE ÇIKAN İSYANLAR .......... 67 4.1. III. Gıyaseddin Keyhüsrev Dönemi (1266-1281) ................................................. 67 4.2. Hatıroğlu İsyanı’nın Nedenleri ............................................................................. 68 4.3. Hatıroğlu İsyanı ve Sonuçları ............................................................................... 69 4.4. Alȃeddin Siyavuş (Cimri) İsyanı’nın Nedenleri ................................................... 71 4.4.1. Alȃeddin Siyavuş (Cimri) İsyanı ve Sonuçları .............................................. 73 4.5. Çepni Türkmenlerinin İsyanı ................................................................................ 78 4.5.1. Çepni Türkmenleri ......................................................................................... 78 4.5.2. Çepni İsyanı’nın Nedenleri ve Sonuçları ....................................................... 80 5. II. MESUD DÖNEMİ’NDE ÇIKAN TÜRKMEN İSYANLARI .......................... 82 5.1. II. Mesud Dönemi (1281-1297, 1302-1308) ........................................................ 82 5.2. Germiyan Türkmenleri İsyanı’nın Nedenleri ....................................................... 84 5.2.1. Germiyan Türkmenleri İsyanı ve Sonuçları................................................... 85 5.3. Cahioğlu İsyanı ve Etkileri ................................................................................... 85 SONUÇ ........................................................................................................................... 87 KAYNAKÇA ................................................................................................................. 91 ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................... 98 vii KISALTMALAR a.g.e. : adı geçen eser a.g.m. : adı geçen makale a.g.t. : adı geçen tez Ans. : Ansiklopedi AÜİFD : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi AVİD : Avrasya İncelemeleri Dergisi b. : bin, ibn (oğlu) bk. : bakınız C. : Cilt ÇEKÜL : Çevre ve Kültür Değerlerini Koruma ve Tanıtma çev. : çeviren DAKTAV : Doğu Akdeniz Kültür ve Araştırmaları Vakfı DGBİT : Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi DİA : Diyanet İslam Ansiklopedisi DTCF : Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Ed. : Editör Fak. :