http://rcin.org.pl Niemcy i racja stanu Myœl polityczna Jacques’a Bainville’a (1879–1936) http://rcin.org.pl Dla trzech ukochanych „M” – Mamy, Moniki i Madzi http://rcin.org.pl Grzegorz Kucharczyk Niemcy i racja stanu Myœl polityczna Jacques’a Bainville’a (1879–1936) Wydawnictwo Neriton Instytut Historii PAN Warszawa 2005 http://rcin.org.pl Redakcja i korekta Anna Lisiecka Indeks zestawi³a Anna Lisiecka Opracowanie graficzne i projekt ok³adki El¿bieta Malik © Copyright by Grzegorz Kucharczyk © Copyright by Wydawnictwo Neriton © Copyright by Instytut Historii PAN ISBN 83–89729–17–2 Tytu³ dotowany przez Ministerstwo Edukacji i Informatyzacji Wydawnictwo Neriton Warszawa 2005 www.neriton.apnet.pl [email protected] Wydanie I Nak³ad 400 egzemplarzy Objêtoœæ 26 arkuszy wydawniczych http://rcin.org.pl Spis treœci Wstêp . 7 Rozdzia³ pierwszy: Jacques Bainville – ¿ycie i dzie³o . 17 Rozdzia³ drugi: „Nie system lecz metoda”. Podstawy myœli politycznej Jacques’a Bainville’a . 62 2.1. Monarchia i nacjonalizm – „klasyczna polityka” . 62 2.2. Republika – demokracja – socjalizm. Nieodwo³alny „zmierzch wolnoœci”? . 87 2.3. „Laboratorium polityki”. Rola historii w myœli politycznej Bainville’a . 115 Rozdzia³ trzeci: Problem niemiecki w myœli politycznej Bainville’a do 1918 roku . 130 3.1. Czy mo¿liwa jest zgoda miêdzy Francuzami a Niemcami. Stosunki francusko-pruskie (niemieckie) w myœli politycznej Bainville’a . 130 3.2. I wojna œwiatowa – „wojna na mod³ê germañsk¹” . 158 3.3. Miêdzy wymogami „politycznej inteligencji” a prawem narodów do samostanowienia. Problem Europy Œrodkowej w myœli politycznej Bainville’a w latach 1914–1919 . 175 3.4. Co Wilhelm II wzi¹³ w swoim baga¿u – czyli o potrzebie „politycznego rozwi¹zania” kwestii niemieckiej. Problem niemiecki w latach 1918–1919 w ocenie Bainville’a . 191 Rozdzia³ czwarty: Traktat wersalski – prymat moralnego zadoœæuczynienia nad polityk¹. Krytyka postanowieñ konferencji pokojowej z 1919 roku . 200 Rozdzia³ pi¹ty: „Rewan¿ rzeczywistoœci”. Analiza pogl¹dów Bainville’a na problemy polityki zagranicznej w latach 1920–1936 . 231 5.1. Poszukiwanie szans prowadzenia „polityki równowagi” przez Francjê. Problem sojuszy . 231 5.2. „Najlepszy uczeñ Bismarcka” i „wiecowy opêtaniec”. Problem niemiecki w myœli Bainville’a w latach 1920–1936 . 251 Zakoñczenie . 274 http://rcin.org.pl Zusammenfassung . 279 Bibliografia . 281 Indeks osób . 291 http://rcin.org.pl Wstêp W 1909 roku Stanis³aw Brzozowski pisa³: „To pewna, ¿e tylko to, co wy- stêpuje przeciwko demokracji, jest dzisiaj we Francji godne czytania i zdaje siê, ¿e pr¹d ten jest dostatecznie silny, aby mo¿na by³o oczekiwaæ nieustan- nego wzrastania liczby wrogów dzisiejszego stanu rzeczy. W Polsce tak ma³o zna siê Francjê; widzi siê tylko Pary¿ i nie pojmuje siê, ¿e si³y Francji, jej dusza, s¹ czymœ zupe³nie innym, ni¿ siê to ukazuje w tej perspektywie. Piêk- ny jest kraj, który mo¿na kochaæ mimo Pary¿a, mimo tej potwornej, piekiel- nej wprost choroby narodowej. Francja ¿yje tylko niszcz¹c i wynaturzaj¹c swe si³y. Mo¿emy domyœlaæ siê tylko, czym by³oby jej prawdziwe ¿ycie”1. „Godnym czytania” by³ Jacques Bainville (1879–1936) – jedna z najwa¿- niejszych postaci monarchistycznej i antydemokratycznej Akcji Francuskiej, obozu politycznego (powsta³ego w 1898 roku) reprezentuj¹cego nowoczesny francuski monarchizm pod szyldem „nacjonalizmu integralnego”2. Akcja Francuska to Charles Maurras (1868–1952) – jej czo³owy teoretyk, w³aœciwy 1 S. Brzozowski, Maurycy Barrès [szkic napisany w 1909 roku], w: idem, G³osy wœród nocy. Studia nad przesileniem romantycznym kultury europejskiej, Lwów 1912, s. 244. W innym miejscu Brzozowski utrzymywa³, ¿e Maurras – twórca Akcji Francuskiej jest dowodem na to, ¿e „narody zaczynaj¹ pojmowaæ, ¿e bytowe, abstrakcyjne teorie s¹ zawsze wytworem dziejów... Naród staje siê organem stosunku myœli z bytem – tworzenie wielkich i silnych narodów jedyn¹ drog¹, która prowadzi do powstania swobodnej indywidualnoœci” (w tym kontekœcie Maurras to, zdaniem Brzozowskiego, „bardziej konsekwentny indywidualista ni¿ Nietzsche”). S. Brzozowski, Legen- da M³odej Polski. Studia o strukturze duszy kulturalnej, Kraków/Wroc³aw 1983 [reprint wydania Lwów 1910], s. 559–560. 2 Do dzisiaj najpe³niejszym opracowaniem traktuj¹cym o politycznej myœli i dzia³alnoœci Akcji Francuskiej pozostaje monografia E. Webera, L’Action Française, Paris 1985. Syntetyczny opis g³ów- nych w¹tków politycznej filozofii Akcji Francuskiej zob. w: R. Remond, Les droites en France, Paris 1982, s. 169–180; J. Bartyzel, „Umieraæ, ale powoli!”. O monarchistycznej i katolickiej kontrre- wolucji w krajach romañskich 1815–2000, Kraków 2002, s. 489–708; J. Eisler, Od monarchizmu do faszyzmu. Koncepcje polityczno-spo³eczne prawicy francuskiej 1918–1940, Warszawa 1987. http://rcin.org.pl 8 Wstêp twórca jej filozofii politycznej, cz³owiek o wszechstronnych zainteresowaniach (nie stroni¹cy na przyk³ad od w³asnych prób literackich). To Maurras „na- wróci³” na monarchizm twórców Komitetu Akcji Francuskiej (do której wst¹- pi³ w 1899 roku), a którzy – przy ca³ym swoim krytycyzmie wobec skorum- powanych i „nie patriotycznych” elit III Republiki – programowo nie odrzucali ustroju republikañskiego. Wierzyli – jak pisarz Maurice Barrès – „w republikê, ale zbrojn¹ i potê¿n¹”. Program Maurrasa, który sta³ siê programem ca³ej Akcji Francuskiej opiera³ siê na podstawowym rozró¿nieniu miêdzy „pays legal” – Francj¹ skorumpo- wanych (moralnie i politycznie) elit republikañskich, „republik¹ kole¿ków”, a „pays réel” – „Francj¹ rzeczywist¹”, Francj¹ rolnicz¹, Francj¹ prowincji, wier- n¹ religii ojców. Pomyœlnoœæ „pays réel” zapewniæ mog³a tylko restauracja mo- narchii – dziedzicznej, antyparlamentarnej, zdecentralizowanej i katolickiej. Monarchia zaspokoi wszelkie postulaty nowoczesnego francuskiego nacjo- nalizmu – zarówno w sferze wewnêtrznej (budowa silnego pañstwa, zrywa- j¹cego jednak z rewolucyjn¹ i napoleoñsk¹ tradycj¹ administracyjnego cen- tralizmu), jak i zewnêtrznej (odrestaurowanie mocarstwowej pozycji Francji). Dlatego, jak twierdzi³ sam Maurras, monarchizm Akcji Francuskiej jest sy- nonimiczny z „nacjonalizmem integralnym”. Akcja Francuska œwiadomie rezygnowa³a z anga¿owania siê w bie¿¹c¹ walkê polityczn¹ (rozumian¹ na przyk³ad jako uczestnictwo w wyborach parlamentarnych). Nie by³a parti¹ polityczn¹ sensu stricto, by³a „stronnic- twem metapolitycznym”, szko³¹ myœlenia politycznego (wedle programu nakreœlonego przez Maurrasa). Jej najwa¿niejszymi instrumentami oddzia- ³ywania na francusk¹ opiniê publiczn¹ by³y: ukazuj¹cy siê od 1908 roku dzien- nik „L’Action Française” (na pocz¹tku lat 20., w okresie szczytowej popular- noœci Akcji, jego nak³ad osi¹gn¹³ liczbê 100 tysiêcy egzemplarzy i posiada³ 35 tysiêcy sta³ych prenumeratorów)3, za³o¿ony dwa lata wczeœniej Instytut Akcji Francuskiej oraz ksi¹¿ki pisane przez najwybitniejszych przedstawi- cieli Akcji, na czele z Maurrasem. Chocia¿ Akcja Francuska nigdy nie sprawowa³a w³adzy politycznej (nie uczestniczy³a nawet w ¿adnych koalicjach parlamentarnych, bo nie mia³a w³asnych pos³ów), nie by³a marginaln¹ grup¹, adresuj¹c¹ swoje koncepcje polityczne do „ju¿ przekonanych”. Nie by³a masowym stronnictwem (w naj- lepszym dla Akcji okresie – I po³owa lat 20. – liczy³a ona 60 tysiêcy cz³on- ków)4. Jednak ze swoim programem dociera³a, wzbudzaj¹c przychylne reak- 3 J. Bartyzel, op.cit., s. 511. 4 Ibidem. http://rcin.org.pl Wstêp 9 cje u takich nietuzinkowych postaci jak Marcel Proust, Guillaume Apollina- ire, Auguste Rodin, Paul Valéry (wszyscy byli systematycznymi czytelnikami „L’Action Française” i wysoko oceniali twórczoœæ Maurrasa). W 1924 roku Charles de Gaulle opatrzy³ swoj¹ pierwsz¹ ksi¹¿kê (Niezgoda u wroga) zna- mienn¹ dedykacj¹: „Charles’owi Maurrasowi z nale¿nym ho³dem”5. Bainville – to publicysta, pisarz i „oficjalny” historyk Akcji Francuskiej. Wraz z Maurrasem i Léonem Daudetem nale¿a³ do „triumwiratu” decydu- j¹cego o obliczu programowym Akcji Francuskiej. Bainville to przede wszyst- kim specjalista od spraw zwi¹zanych z polityk¹ miêdzynarodow¹ (tego doty- czy³y jego artyku³y ukazuj¹ce siê od 1908 roku, a¿ do œmierci, na ³amach dziennika Akcji), a zw³aszcza zwi¹zanych z kwesti¹ niemieck¹ i stosunków francusko-niemieckich. Kwestia niemiecka zajmowa³a centralne miejsce w jego myœli politycznej. Dlatego analiza pogl¹dów Bainville’a dotycz¹cych Niemiec i stosunków fran- cusko-niemieckich jest najwa¿niejszym celem niniejszego opracowania. Cho- dzi o zbadanie, czy i jakiej ewolucji podlega³y te pogl¹dy. Na ile by³y charak- terystyczne dla ich autora, a na ile mo¿na je umieœciæ na szerszym tle wspó³czesnej Bainville’owi francuskiej opinii publicznej i œrodowisk intelek- tualnych (w tym zbli¿onego do Akcji Francuskiej)? To w³aœnie jest dla mnie podstawowym t³em porównawczym, choæ zdajê sobie sprawê, ¿e równie do- br¹, równie interesuj¹c¹ mog³aby byæ tak¿e inna perspektywa porównawcza (na przyk³ad studium myœli Bainville’a na tle wspó³czesnej mu historiografii francuskiej czy niemieckiej). Omówienie tych kluczowych zagadnieñ poprzedzi prezentacja rysu bio- graficznego Bainville’a oraz przedstawienie zrêbów jego myœli politycznej, wœród których s³owami-kluczami s¹: monarchia, nacjonalizm, historia, anty- republikanizm, antydemokratyzm; a w tle wszystkich – racja stanu. Poszuki- waæ bêdziemy odpowiedzi na pytanie, czy w odniesieniu do wymienionych pojêæ myœl Bainville’a wyró¿nia³a siê czymœ szczególnym na tle jego przyjació³ i wspó³pracowników z Akcji Francuskiej (zw³aszcza zaœ w odniesieniu do Maurrasa – przywódcy i g³ównego ideologa obozu „nacjonalizmu