Scheepvaart ten oosten van de IJssel deel 3:Potten op de Schipbeek en de Buurserbeek In deel I en 2 over de vaart in het oosten van het land schreven we over de zompen die op de Reqqe en de Berkel voeren en die in Enter werden gebouwd. Deze zompen waren platbodems van 7 tot I2 meter lengte, die al dan niet gezeild of geboomd werden. Op de Schipbeek en de Buurserbeek wordt nu ook weer met twee kleine zompen, de zogeheten potten, gevaren vanuit Bathmen en Haaksbergen. Tekst en foto's Wim de Bruijn e.a. De Schipbeek is een grotendeels gegraven de molen weer volop in gebruik. Vanaf Haaks- de Schipbeek bij het Westerflier middels beek die door het zuiden van Twente en het bergen staat de beek bekend als Schipbeek. een sluis met de Boven-Regge te verbinden. noorden van de Achterhoek stroomt. Ze ont- Ten zuidoosten van Diepenheim stroomt In een verdrag uit 1550 wordt al gesproken springt enkele kilometers ten zuiden van het de beek Overijssel weer binnen. Ter hoogte over schepen die over een dijk worden getrok- Duitse Ahaus. Bij Buurse passeert de beek de van het landgoed Westerflier dat ten zuid- ken. De eerste overtoom, naast een schutstal! Nederlandse grens en wordt de naam Buur- westen van Diepenheim ligt, begint de Regge Deventer kreeg in 1576 het beheer over de serbeek. Deze loopt ten zuiden van Haaksber- als aftakking van de Schipbeek. Bij Markelo gehele Schipbeek en daarmee een transport- gen en passeert bij Rietmolen de grens tussen stroomt de beek tegenwoordig via een grote route naar het Duitse achterland, die ondanks Overijssel en Gelderland. Bij Haaksbergen betonnen duiker onder het Twentekanaal allerlei inspanningen een groot deel van het passeert de beek de Oostendorper watermo- door. Als het water in de Schipbeek te hoog jaar niet of nauwelijks bevaarbaar was. len. Dit is de oudste dubbele watermolen van komt, kan hier water in het Twente-kanaal Nederland, de inbedrijfstelling was in 1548. stromen. Bij te laag water laat men water in De Potbeek, een mysterieuze vaarweg De huidige molen dateert grotendeels uit de Schipbeek lopen. Vervolgens stroomt de Dat oude kaarten niet altijd te vertrouwen 1634, toen ze na de verwoesting in de Tachtig- Schipbeek zuidelijk langs Bathmen om bij zijn, beschrijft ir. D.M. van der Schier in 2004 jarige Oorlog herbouwd werd. Als gevolg van Deventer uit te monden in de Ilssel. Deven- in zijn artikel De Potbeek een mysterieuze vaar- hoog water werd de oliemolen in 1946 nog- ter voltooide in 1402 de Markelse Schipbeek weg langs Markelo. Ik citeer zijn conclusie: maals vernield. De gemeente Haaksbergen tot het Westerflier. De verbinding Deventer- 'Het staat vast dat Deventer in de jaren 163°, liet haar compleet restaureren.Sinds 1988 is Twente was hiermee tot stand gebracht door '31 en '32 een nieuwe vaarweg, de Potbeek, heeft aangelegd van de Schipbeek naar de Opbloei Schipbeek Regge langs Markelo. De belangrijkste reden In 1663 was er een opbloei van de scheepvaart voor de aanleg was het heffen van tolgeld door op de Schipbeek, de scheepvaart op de Berkel Diepenheim op de vaarweg aldaar. Hoewel het was toen in opkomst. Maar aan het begin van nergens zo staat, is de Potbeek mislukt, omdat de I 8e eeuw verloor de stroom, met de econo- het niet mogelijk bleek de hoogte bij Markelo mische neergang van Deventer, een groot deel voldoende diep te ontgraven. In 1644 kocht van zijn transportfunctie. Rond 1746 kwam Deventer de Diepenheimse tol af en ging deze daar verandering in toen de Deventer onder- stad over tot herstel van de oude vaarweg. nemer Hendrik Lindeman de bevaarbaarheid Ongetwijfeld betekende dit het einde van het liet verbeteren. Vanaf die tijd maakten per dag varen langs Markelo. Tot zover lijkt het ons weer zo'n twintig tot dertig zompen gebruik helemaal geen mysterie te zijn, ware het niet van deze beek. Wat getallen: In 1750 kwamen dat in 1648 de mislukte vaarweg in volle glo- er soms meer dan honderd schuiten per week OVERIJSSELSE VAARWEGEN rie verscheen op de toen gedrukte kaart van langs de Schipbeek in Deventer. Ze brachten In 1848 gaf de Provincie Overijssel aan Willem Nicolaas ten Have. Op die kaart zijn bovendien goederen uit de omgeving van Almelo en de Staring en Thomas stieltjes, luitenants in het onderbrekingen in die vaarweg aangegeven, rest van Twente. Er kwamen ook wel vlot- leger, de opdracht om alle Overijsselse vaar- waarmee ons inziens schutten zijn bedoeld. ten met twee tot driehonderd kanthouten in wateren in kaart te brengen. Dit voorafgaand Die conclusie berust op vergelijking met Deventer aan. In de tweede helft van de 18e aan mogelijke kanalisatieplannen, waarvoor andere onderbrekingen in vaarwegen op die eeuw werd de Schipbeek voltooid. Het vaar- stieltjes en Staring eerst in Frankrijk gingen kaart. Ofschoon de verdediging van Deventer seizoen was afhankelijk van de wateraanvoer kijken. Nadat zij alle Overijsselse vaarwate- belangen die stad noodzaakte een vaart te gra- en liep van 2I november tot 25 maart, er werd ren in kaart hadden gebracht maakten ze ven, is het jammer dat we niet weten of er ooit dan veel gevaren. voorstellen om stuwen te bouwen. De eerste scheepvaart van enig belang op de Potbeek is stuw kwam in 1854 bij Hancate, het was een geweest. En dus blijft onduidelijk of de vaart Wat werd er zoal vervoerd? stuw die passeerbaar was. In 1868 is onder van meet af aan een totale mislukking was.' Rond 1715 werd er met schuiten boter, kaas, druk van Thorbecke bij de provincie nog weer zout, azijn, olie, haring, stokvis, siroop, bran- een studie op gang gekomen met het doel linker pagina: 10 bezoekers en 2 schippers maken het dewijn, lijn- en hennepzaad, teer, papier, enz. de Regge en Vecht toch te kanaliseren. Deze circa een uur durende tochtje met de Waterspreeuw van Deventer gehaald en op de Schipbeker werd uitgevoerd o.l.v. Thomas stieltjes. Er zijn onder: Jan Elmerink legt de Pothaar vast aan de nieuw huizen overgeladen om per as verder te ver- nog 85 tekeningen bewaard gebleven van de gebouwde steiger in het uitgebaggerde haventje met voeren naar plaatsen even over de Duitse opmetingen met voorstellen tot verbetering toegang tot de Oude Schipbeek grens. De Duitse vrachtrijders namen linnen en kanalisatie. Als eerste liet hij een kist bou- rechts: Het speciaal voor de Pothaar gebouwde en hammen mee voor de retourreis. In het wen voor alle tekeningen. De kist met inhoud schiphuis. begin van de r çe eeuw werd de Schipbeek ligt in het Historisch Centrum Overijssel in veel gebruikt voor het vervoer van textiel Zwolle We drukken er hierbij een af om te rechtsonder: Jan Elmerink en zijn vrouw Ali in de grote ontvangstruimte van hun museumboerderij, waar de vanuit Twente naar blekerijen in Haarlem. zien hoe gedetailleerd alles werd vastgelegd. bezoeker veel kan opsteken over de streekhistorie Hier kwam in de loop van de tweede helft van de I ge eeuw een einde aan als gevolg van stuk meandert door het land en zolang er zom- VERANTWOORDING opkomst van vervoer over weg en spoor. Daar- pen voeren was daar de boerderij/herberg De Het is vooral aan dr. Gerrit Schutten te dan- na werd de functie voor de waterhuishouding Pothaar, tevens aanlegplaats voor opslag en ken dat er veel is vastgelegd over de vaart van oostelijk Nederland steeds belangrijker. overslag van goederen. De geschiedenis van met zompen. Hij was het die vanaf 1964 met De uitmonding van de Schipbeek in de IJssel De Pothaar gaat terug tot I767. Hendrikus personen heeft gesproken die de zompvaart vormde vroeger de haven van Deven ter. Na de Scheperboer en [anna Gerritje Schippers nog hadden gekend. In zijn in 1980 versche- aanleg van het Overijssels kanaal en nieuwe waren de eerste bewoners. Zij noemden hun nen boek Varen waar geen water is legde havens werd de beek verlegd zodat nu de IJssel boerderij naar de kleine terreinverhoging hij alles, wat hij jarenlang had verzameld, wordt bereikt waar deze gekruist wordt door waarop de boerderij lag, die werd 'pothaar' vast in tekst, foto's en tekeningen. Heel veel de snelweg Ar. genoemd. De generaties die daarna volgden informatie die in deze artikelen is verwerkt, waren niet alleen boeren, maar hadden ook is ontleend aan zijn studies. Daarnaast sprak Oude Schipbeek een eigen zomp. Het landgoed De Pothaar had Wim de Bruijn zelf met een aantal informan- Een oud traject van de Schipbeek tussen ook een eigen haventje. ten en scheepsbouwers die de eerste zompen Holten, Bathmen en Dijkerhoek is bekend Nu word t De Pothaar bewoond door Jan en Ali en pot (kleine zomp) bouwden. onder de naam Oude Schipbeek. Deze buigt Elmerink en hun dochter Bertina Paalman en ter hoogte van Holten naar het noordwesten haar familie. De Pothaar is nu een museum- af, om even ten oosten van Bathmen weer bij boerderij op het Sallandse platteland, sinds Jan en diens zoon Jeroen. De tekening werd de Schipbeek te komen. Vanaf zijn oorsprong 20IO weer met een eigen zomp die met en gemaakt door Klaus Roding uit Wanneper- tot aan zijn uitmonding in de llssel kent de zonder schipper te huur is. veen. De bouw werd uitgevoerd mede dankzij beek een hoogteverschil van 23 meter. Toch Jan Elmerink blijkt een enthousiast vertel- Leader Salland (Europees geld) en via het pro- is deze Oude Schipbeek heel interessant. Het ler als we ons op een mooie zondagmiddag ject 'De Schipbeek als stromend monument'. bij hem melden. We krijgen een rondleiding Financiële steun kwam verder van de stad linksonder: De geheel gerestaureerde dubbele over het terrein en bezichtigen de zomp. Deze Deventer en de provincie Overijssel.