Enwau'r Ardal Leol Eisteddfod yr Urdd Caerdydd a’r Fro Enwau'r Ardal Leol ar afon Taf’. Benthyciwyd yr enwau hyn i’r o Saeson wedi ymsefydlu yno yn ystod yr Saesneg gan droi’r –f yn –ff: Taff, Cardiff a Oesoedd Canol. Ceir ambell enw Ffrangeg Llandaff. hefyd: beau repaire (‘encilfan hardd’) A470 sydd i’w weld yn y Bewpyr ar lannau afon Un o enwau hynaf y Fro yw Ewenni, sy’n Ddawan (Saesneg Beaupre, a yngenir fel cyfeirio at afon a phentref hardd. Mae’n Bewper). Mae’n debyg mai’r bont garreg bosib ei fod yn tarddu o iaith a siaredid yng dros afon Ddawan yw’r un y cyfeirir ati Nghymru cyn y Frythoneg, hyd yn oed. Yr yn enwau y Bont-faen a Cowbridge. Yn un enw, yn ôl pob tebyg, a welir yn Avance Aberddawan y mae’r afon honno’n cyrraedd (Ffrainc), Avenches (y Swistir) ac Avenza (yr A470 y môr; yn Saesneg, yr enw yw Aberthaw. Yn Eidal). Mae’n bosibl fod Pentyrch yn tarddu o draddodiadol, yngenid y sillaf olaf fel ‘ddo’, Pentyrch gyfnod y Frythoneg; mae’r enw’n ymwneud â Pentyrch ond bellach mae’r ynganiad ‘tho’ yn fwy Yr Eglwys Newydd thyrchod (sef moch gwyllt) mewn rhyw ffordd cyffredin. Mae’n debyg mai dylanwad Saesneg TredelerchTredelerch neu’i gilydd. Ond nid oes a wnelo ag Penarth sydd yn gyfrifol am natur y llafariad yn y Rhws eirth, er gwaethaf y traddodiadau lleol. Ystyr (sy’n ffurf ar rhos). Ewenni Llanddunwyd garth yw pentir neu fryn; yr un gair sydd yn PorthcawlPorthcawl Caerdydd enw mynydd y Garth a phentref Gwaelod-y- Ond gwanhau a wnaeth y Saesneg yn yr ardal Sain Nicolas Y Bont-faen garth. Ac nid potes yw’r cawl yn Porthcawl hon wedi’r Oesoedd Canol – fe’i disodlwyd SainSain HilaryHilary ond yn hytrach blanhigyn sydd hefyd yn dwyn i raddau helaeth gan y Gymraeg. Gwelir y LlandowLlandŵ LlandochauLlandochau PenarthPenarth yr enw ‘bresych y môr’. Mae’n ymddangos mai broses hon ar waith yn yr enwau lleoedd. Er Llancarfan nant (o bosib o’r enw Barren) sy’n esbonio enghraifft, mae nifer o bentrefi yn y Fro sy’n enw tref y , er bod traddodiadau lleol am cynnwys yr elfen Saesneg saint, a fenthyciwyd LlanilltudLlailltud Fawr Barri AberddawanAberddawan YBarri Barri sant o’r enw Barrwg (neu Baruc, mewn i’r Gymraeg fel sain(t). Dyna ichi Saint Hilari YRhws Rhws hen sillafiad). (St Hilary) a Sain Nicolas (St Nicholas), er enghraifft. Erbyn dechrau’r 19eg ganrif Yn ogystal â Llandaf, mae nifer o safleoedd mae’n amlwg mai’r Gymraeg oedd prif iaith eglwysig eraill yn yr ardal. Un o’r mwyaf y plwyfi hyn. Byddai’r bobl leol yn ynganu’r nodedig yw Llanilltud Fawr a enwyd ar ôl enwau mewn dull Cymreig, gyda’r pwyslais Illtud Sant. Ers talwm, roedd ffurf arall ar ar y goben, sef y sillaf olaf ond un. Felly enw’r sant: Illtwyd. Honno yw sail y ffurf Saint Hilari a Sain Nicolas (neu Shinicolas) Saesneg Llantwit. Mae hefyd yn Llancarfan a ddywedai hen Gymry’r fro. Yn achos Sain safle eglwysig ac iddo hanes cyfoethog. Ond Tathan, fe gamrannwyd yr enw yn Saesneg i yn wreiddiol, Nant Carfan oedd enw’r lle roi St Athan, er mai Tathan oedd enw’r sant. hwn — datblygiad diweddarach oedd troi’r Diddorol hefyd yw’r ddau bentref o’r enw nant yn llan. Ymhlith y ‘llannau’ eraill y mae Sain Dunwyd a Llanddunwyd, sef St Donats dau bentref o’r enw Llandochau: y naill ger a Welsh St Donats yn Saesneg. Cymry ac Enwau’r Ardal Leol Penarth (Llandochau Fach) a’r llall ger y Bont- arferion cymdeithasol Cymreig a oedd yn faen (Llandochau’r Bont-faen). Yr un enw sydd nodweddu’r ail gynt, ond cymeriad Seisnig a Caerdydd a’r Fro 2019 i’r ddau yn Saesneg hefyd, sef Llandough, er oedd i’r cyntaf. bod yr ynganiad yn wahanol. Ar gyfer yr un ger Penarth dywedir ‘lan-dock’ ond ‘lan-duff’ Prawf arall o gryfder cynnar y Saesneg yn y yw’r un ger y Bont-faen. Tebyg mai Dochan Fro yw’r enwau sy’n cynnwys enw personol Mae dwy ardal yn cyd-groesawu’r Eisteddfod mai un o frenhinoedd cynnar yr ardal ydoedd: yw’r sant yn yr enwau hyn. Rhaid gochel hefyd a’r elfen –ton (‘fferm’ neu ‘annedd’): Cadoxton eleni, sef Caerdydd a Bro Morgannwg. Cyn naill ai Morgan ab Athrwys o’r wythfed ganrif rhag cymysgu’r rhain â phentref arall ag enw (Cadog neu Catwg), Candleston (Cantelo), iddi dyfu’n dref fawr, fe ystyrid Caerdydd yn neu’r Morgan Hen a fu farw yn 974. nid annhebyg yn ei ffurf Saesneg, sefLlandŵ Colwinston (Colwyn), Flemingston (Fleming), rhan o’r Fro. Ond bellach mae wedi ymwahanu (Llandow yn Saesneg). Ffurf amrywiol ar Sigingstone (Sigin), a Bonvilston (Boneville). a hefyd ymledu dros afon Rhymni i’r hen Mae’r enw Caerdydd yn hŷn eto. ‘Y gaer Duw sydd yma. Enw arall â seiliau crefyddol Cymreigiwyd y rhain yn ddiweddarach drwy sir Fynwy. Ers 1938, felly, mae talp o ardal ar afon Taf’ yw’r ystyr, a’r ffurf ganoloesol oedd Caerdyf. Ond pam Caerdyf ac nid yw Radur yng ngogledd Caerdydd, o’r Lladin drosi’r ton yn tref: Tregatwg, Tregawntlo, hanesyddol Gwynllŵg (a enwyd ar ôl y sant oratorium (oratori neu gapel). Tregolwyn, Trefflemin, Tresigin. Yn achos Gwynllyw) yn rhan o’r ddinas fodern. Ardal Caerdaf? Mae’r rheswm yn ymwneud â’r ffaith fod yr enw yn deillio o’r Frythoneg, iaith a Bonvilston, fe ddefnyddiodd y Cymry enw sy’n gysylltiedig â rhywun o’r enw Morgan Un o’r pethau mwyaf nodedig am hanes siaredid ddwy fil o flynyddoedd yn ôl ac a cyntaf ac nid cyfenw wrth lunio Tresimwn. yw ystyr Morgannwg a ‘gwlad Morgan’ yw ieithyddol Bro Morgannwg yw’r modd y ddatblygodd dros amser nes troi’n Gymraeg. Daw Tre-os o Goston, sef ‘fferm y gwyddau’. tarddiad Glamorgan. Nid yw’n glir pwy yn mae enwau Cymraeg a Saesneg yn gweu Enw diweddarach yw Llandaf, sef ‘yr eglwys Cymreigio’r ynganiad a wnaed wrth droi union oedd y Morgan hwn, ond y tebyg yw i’w gilydd. Y rheswm am hyn yw bod cynifer 26 27 Enwau'r Ardal Leol Eisteddfod yr Urdd Caerdydd a’r Fro Enwau'r Ardal Leol unwaith eto. coed ac wedyn yn Cyn-coed. Anaml y gwelir y sillafiad Saesneg Kingcoed erbyn heddiw. M4 Tir comin oedd y Waun Ddyfal hithau, yn Rhywbeth wedi ei losgi sy’n cyfrif am y poeth Saesneg gynt The Little Heath; gall mai ‘gwyllt’ yn Pentre-poeth, mae’n debyg. Mae gan y lle Llys-faen yw ystyr dyfal yma. Mae’n anodd pennu ei hwnnw ddau enw Cymraeg — mae’r llall, sef hunion ffiniau erbyn heddiw, ond yn fras, fe’i Pentre-poeth/ Treforgan, yn coffáu’r tirfeddiannwr Morgan Pentyrch Treforgan lleolid yn yr ardal rhwng Heol Fairoak , Heol Rhiwbeina Williams (m. 1852), ac felly hefyd yr enw Ninian, Heol Wellfield, Heol Albany a Heol y Saesneg Morganstown. Haws eto yw dirnad Crwys. Mae’r enw yn gyfarwydd i lawer yn sgil Cyncoed tarddiad Creigiau. A hen lys wedi ei adeiladu sefydlu Aelwyd y Waun Ddyfal gan fyfyrwyr a o gerrig a oedd yn Llys-faen ganrifoedd yn Creigiau Y Mynydd phobl ifanc Caerdydd. Ardal sy’n nes at ganol Yr Eglwys ôl. Ond nid yw’n glir beth yw’r ail elfen yn Bychan Radur Newydd y ddinas yw Cathays, sydd efallai’n cyfeirio at Tredelerch Rhiwbina / Rhiwbeina. Roedd y Cymry a M4 lecynnau caeedig (Saesneg hays) a oedd yn siaradai’r dafodiaith leol yn ynganu’r enw denu cathod. Enwyd Grangetown ar ôl hen hwn i odli ag enw’r ddiod Ribena. Erbyn fferm y Grange (sy’n sefyll hyd heddiw) a fu heddiw, mae’r ynganiad Cymraeg arferol Y Tyllgoed Cathays gynt yn un o ystadau Abaty Margam. Bathiad yn odli â Tseina. Ond mae’n debyg nad yw gan y diweddar hanesydd John Davies yw’r hynny ond Cymreigiad o’r ynganiad Saesneg Adamsdown Trelluest a welir o bryd i’w gilydd. Y Sblot sy’n odli â China! Dyna ichi beth yw natur Treganna Mae’r enw Pontcanna i’w gael yn yr 17eg ieithyddol gymysg ein prifddinas. Caerau ganrif, ond mae’n anodd ei esbonio: pwy neu Trelái Dal i dyfu y mae Caerdydd a’r Fro. Pan ddaw’r beth oedd Canna neu canna? Santes, meddai Eisteddfod i’r ardal unwaith eto, gobeithio Iolo Morganwg; nant fechan meddai eraill. y bydd modd adrodd ar gyfoeth o enwau Grangetown A beth yw’r berthynas rhwng canna a’r can lleoedd newydd — a’r rheini’n rhai Cymraeg! yn Canton gerllaw? Beth bynnag yw’r ateb, mae Canton yn hen enw sydd yn mynd yn Dylan Foster Evans ôl i’r 13eg ganrif, o leiaf. Ond newyddian yw Treganna — nid oes enghraifft hysbys o’r enw hwnnw cyn 1900. Cantwn a ddywedai hen Gymry’r ardal ers talwm, ond ni chlywir hynny bellach. O deithio i’r gorllewin i Dreganna mae’r Gileston (‘fferm Joel’) ynSilstwn . Enwau Adamsdown, gweundir a fu’n gysylltiedig â enwau’n mynd yn haws i’w hesbonio. Y fferm cymharol ddiweddar yw’r rhain, ond mae gŵr o’r enw Adam. Rhan o blwyf hanesyddol ar afon Elái yw Trelái (Ely yw enw’r afon rhai enwau sy’n dechrau â tref yn hŷn, megis y Rhath yw’r ddau le hyn. Gall mai benthyciad a’r faestref yn Saesneg). Gallwn gysylltu’r Tredelerch yn nwyrain Caerdydd (Saesneg o air Gwyddeleg am gaer sy’n esbonio’r enw enw Caerau â’r fryngaer o Oes yr Haearn Rumney), sef fferm gŵr o’r enw Telerch, a hwnnw, neu efallai fod cyswllt rhyngddo a’r sydd bellach yn edrych i lawr ar yr A4232.