Letopis naučnih radova Godina 33 (2009), broj I, strana 36-42 UDK: 556:561.394:(497.113) Originalni naučni rad Original scientific paper FLOTANTNE PAPRATI U FLORI I VEGETACIJI VOJVODINE Slobodanka Stojanović1, Ljiljana Nikolić2, Dejana Džigurski3, Branka Ljevnaić-Mašić4 REZIME Na osnovu višegodišnjih istraživanja hidrofilne flore i vegetacije i literaturnih podataka, u radu je prikazano rasprostranjenje flotantnih paprati iz familija Salviniaceae i Azollaceae u vodama Vojvodine. Pored toga, ukazano je i na taksonomski status konstatovanih biljnih vrsta i sintaksonomski položaj biljnih zajednica koje one izgrađuju. Ključne reči: flotantne paprati, Salvinia, Azolla. UVOD U toku višegodišnjih proučavanja (1987-2007) vodene i močvarne vegetacije kanalske mreže Hidrosistema Dunav-Tisa-Dunav, utvrđeno je prisustvo sastojina u kojima dominantnu ili subdominantnu ulogu imaju jednogodišnje heterosporne paprati Salvinia natans (L.) All. i Azolla filiculoides Lam. Ove paprati sa lemnoidnim biljkama izgrađuju pojas flotantne neukorenjene akvatične vegetacije, čiji je optimum razvoja tokom leta i tada na pojedinim deonicama kanalske mreže pokrivaju velike površine vodenog ogledala. Na osnovu istraživanja konstatovano je široko rasprostranjenje flotantnih paprati iz familija Salviniaceae i Azollaceae u Vojvodini, te smo pristupili njihovim taksonomskim, florističkim i sintaksonomskim proučavanjima. MATERIJAL I METODE RADA Fitocenološko snimanje vegetacije obavljeno je prema metodici Braun-Blanquet (1964). Determinacija biljaka urađena je prema „Flora SR Srbije“ (1970, 1992), „Atlas 1 dr Slobodanka Stojanović, red.prof. Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Novom Sadu. 2 dr Ljiljana Nikolić, doc, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Novom Sadu. 3 dr Dejana Džigurski, doc, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Novom Sadu. 4 mr Branka Ljevnaić-Mašić, asist. doc, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Novom Sadu 36 Florae Europaeae“ (1972), „Flora Europaea“ (1996) i Felföldy (1990). Nominacija i sintaksonomska pripadnost biljnih zajednica usklađena je prema sintaksonomskoj podeli vegetacije srednje Evrope (Passarge, 1996). REZULTATI ISTRAŽIVANJA I DISKUSIJA Prema podacima iz “Flora SR Srbije” plivajuće (flotantne) vodene paprati pripadaju odeljku Pteridophyta, klasi Filicinae (Pteropsida), redu Salviniales i familijama Salviniaceae i Azollaceae. Familija Salviniaceae zastupljena je samo jednim rodom Salvinia i vrstom Salvinia natans (L.) All. i familija Azollaceae, takođe samo rodom Azolla i vrstom Azolla filiculoides Lam. (Vukičević 1970). Međutim, isti autor 1992. godine u okviru roda Azolla navodi da je u flori Srbije zastupljena samo vrsta Azolla caroliniana Willd.?! Prema našim istraživanjima, u akvatičnim ekosistemima Vojvodine, prisutna je samo A. filiculoides Lam. Imajući u vidu ove konstatacije, prikupljeni su literaturni podaci o akvatičnoj flori Mađarske (Felföldy, 1990) i flori Evrope (1972, 1996). Prema Felföldy (1990), plivajuće paprati pripadaju odeljku Pteridophyta, klasi Pteropsida (Filicinae), familijama Salviniaceae, sa rodom Salvinia i vrstom S. natans (L.) All. i Azollaceae sa rodom Azolla i dve vrste A. caroliniana Willd. i A. filiculoides Lam. Međutim, isti autor ističe da A. filiculoides Lam. u Mađarskoj još nije primećena, te su zbog toga potrebna dalja istraživanja. U Atlasu Flore Evrope (Jalas i Suominen, 1972) navode se dve vrste plivajućih paprati familije Salviniaceae, roda Salvinia - S. natans (L.) All. i S. rotundifolia Willd. i familija Azollaceae rod Azolla sa dve vrste - A. filiculoides Lam. i A. caroliniana Willd. Prema Tutin (1996) vodene paprati pripadaju odeljku Pteridophyta, klasi Filicopsida i familijama Salviniaceae sa vrstom S. natans (L.) All., i Azollaceae sa vrstama A. filiculoides Lam. (A. caroliniana auct. non. Willd.) i Azolla mexicana C. Presl. (A. caroliniana auct. non Willd.). Što znači da su pod istim imenom ovu vrstu opisali i neki drugi autori, a ne Willdenov, a ako je tako, onda je to sinonim za vrstu A. mexicana C. Presl. Sve ovo ukazuje da se mora studiozno pristupiti istraživanjima flore i taksonomije vodenih paprati roda Azolla, jer se dostupni podaci razlikuju. Salvinia natans (L.) All. – plivajuća salvinija je nežna, jednogodišnja, flotantna, heterosporna paprat sa tankim horizontalnim stablom dužine do 20cm. Prema Felföldy (1990) ona je u povlačenju zbog ugroženosti vodenih staništa i zaslužuje zaštitu. Naša terenska istraživanja ukazuju da u kanalskoj mreži HS DTD to nije slučaj. Naprotiv, smatramo da ovaj relikt tercijarne flore nalazi pogodne uslove za bujan razvitak u kanalskoj mreži. Tokom 2003. godine utvrđeno je da su pojedine deonice kanala Bečej-Bogojevo bile potpuno prekrivene gustim populacijama plivajuće salvinije. Analizom vrednosti 37 ekoloških indeksa datih prema Landolt (1977) ona najbolje uspeva u toplim (T5) i mezotrofnim (N3) vodama, u uslovima pune dnevne svetlosti (L5). Rezultati fizičko- hemijskih parametara vode kanalske mreže u vegetacionom periodu, odgovaraju ekološkim zahtevima plivajuće salvinije. Areal ove cirkumpolarne biljke je srednja i južna Evropa, evropski deo Rusije, Kavkaz, Srednja Azija, Daleki Istok, Indija, Kina, Japan, Severna Amerika i Severna Afrika (Stojanović et al, 1996; Stojanović et al, 2004). U toku terenskih istraživanja konstatovano je prisustvo S. natans u OKM u Bačkoj: kanal Bezdan-Baja (Šebešfok); kanal Vrbas-Bezdan (Češka Ćuprija, triangl Čičovi, Mali Stapar, Sombor, Sivac, Crvenka, Kula, Vrbas); kanal Kosančić-Mali Stapar (Mali Stapar, Kruščić, Ruski Krstur); kanal Prigrevica-Bezdan (Bački Monoštor, Kupusina); kanal Odžaci-Sombor (Prigrevica, Srpski Miletić, Odžaci); kanal Bečej- Bogojevo (Bogojevo, Karavukovo, Odžaci, Kucura, Vrbas, nizvodno od triangla Vrbas, Srbobran, Turija, Bačko Gradište, Bečej); kanal Bački Petrovac-Karavukovo (Karavukovo, Deronje, Bač, Obrovac, Nova Gajdobra, Gajdobra – Čelarevo, Bački Petrovac), kanal Novi Sad-Savino Selo (Despotovo, Kulpin, Bački Petrovac, Irmovo, Novi Sad); Jegrička (Zmajevo, Žabalj, Despotovo, Ravno Selo, Sirig, Temerin) – Lazić 2006; Stojanović et. al 2007. Panjković (2005) navodi prisustvo S. natans u Apatinskom i Monoštorskom ritu gde sa lemnoidnim biljkama gradi jednu od rasprostranjenijih akvatičnih fitocenoza u tom području. U Banatu: Zlatica (Most Padej – Sajan i Stara crpna stanica Padej), Kikindski kanal (most Bašaid-Novi Bečej, most Bašaid – Novo Miloševo, most Kikinda – Iđoš, duž toka i most Mokrin - Iđoš), kanal Banatska Palanka-Novi Bečej (mala prevodnica „Novi Bečej”, Lazarevo, brodska prevodnica „Botoš”, triangl kod Kleka, Melenci, Jarkovac, Vlajkovac, Straža, hidročvor „Kajtasovo” i Jermenovci), Stari Begej (duž toka), Plovni Begej (duž toka), Kanal Begej (Mužlja, hidročvor „Stajićevo” i Perlez), Tamiš (Sečanj, rukavac kod Glogonja, rukavac kod Barande). Na području jugozapadnog Srema, u barama i močvarama, Rauš i saradnici (1980) navode prisustvo vodenih paprati Salvinia natans (L.) All. i Azolla filiculoides Lam. 38 Slika 1. Guste populacije plivajuće salvinije prekrivaju vodeno ogledalo na kanalu Bečej - Bogojevo (snimljeno kod mosta u Turiji, 2003. godine) Figure 1. Thich population of fl oating watermoss (Salvinia natans (L.) All.) in canal Bečej - Bogojevo (near the bridge in Turija, 2003.) Azolla filiculoides Lam. – azola, „algapaprat” je mala, nežna, jednogodišnja, flotantna, heterosporna paprat, veličine 1-2cm. Poreklom je iz tropske i subtropske Amerike. Obrazuje guste populacije i često gradi zajednice sa lemnoidnim biljkama. Specifičnost ove paprati je simbioza sa modro-zelenom algom Anabaena azollae koja zavisno od svetlosti menja svoju boju od zelene do tamno crvene. Modro-zelena alga je fiksator atmosferskog azota pa se u tropskim područjima podstiče razvoj azole na pirinčanim poljima, kao oblik biološkog đubrenja (biofertilizacija). Ova paprat je gajena u Evropi pre oko 100 godina, spontano se proširila u akvatične ekosisteme u mnogim evropskim zemljama. Karakteristično za nju je da periodično buja u toplijim godinama. Poslednjih godina zapaža se njeno širenje, a put njenog ulaska je Dunav sa pritokama kao i sistem kanalaske mreže DTD. Širi se ornitohorijom (Panjković, 2005). Isti autor navodi da je azola rasprostranjena na području Monoštorskog rita. Na Balkanskom poluostrvu azola je prvi put opisana 1962. godine (Babić i Parabućski, 1962), i to vrstu A. filiculoides Lam. rasprostranjenu u Koviljskom ritu. U „Flora SR Srbije”, Vukičević (1970) je opisuje samo u toplijim stajaćim vodama Vojvodine. Međutim, Vukićević (1992) uopšte ne navodi A. filiculoides Lam., već samo A. caroliniana Willd., koja se javlja u kanalima i rukavcima kod Bačke Palanke, Čelareva, Gložana, Bačkog Petrovca, Begeča, Futoga, Rumenke, Stepanovićeva, Siriga, Bačkog Gradišta, Temerina, Novi Sad - Bački Jarak, Kać, Kovilj, Gardinovci, Lok, Titel. U Banatu: Perlez, Opovo, Čenta, Pančevo, u Sremu – Petrovaradin, Sremski Karlovci, Čortanovci, Susek, Banovci, Bosut (Nikolić et al, 2001). Pored zabeleženih lokaliteta, mi konstatujemo njeno prisustvo u Bačkoj: kanal Bački Petrovac-Karavukovo (B. Petrovac) zatim, na reci Tisi (Titel), na muljevito- vlažnim mestima sa kojih se voda povukla, kanal Bečej-Bogojevo (Crna bara, Srbobran), Ribnjak „Bečej”. Interesantno je istaći da je 2007. godine uočena masovna pojava Azolla filiculoides Lam. u kanalu Tamana-Pavlovac kod Bačke Palanke gde na 39 pojedinim mestima pokriva celu površinu vodenog ogledala (Sl.2). Slika 2. Guste sastojine azole u kanalu Tamana-Pavlovac kod Bačke Palanke (2007.) Figure 2. Thich stands of water fern (Azolla