KWARTALNIK OŚRODKA BADAN PRASOZN AWCZYCH UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI Zeszyty PRASOZNAWCZE (ROCZNIK XL JAKO KONTYNUACJA PRASY WSPÓŁCZESNEJ I DA WNEJ Z LAT 1958-1959) KRAKÓW 1997 NR 1-2 (149-150) PL ISSN 0555-0025 NR INDEKSU 38364 ZESPÓŁ REDAKCYJNY Zbigniew Bajka, Izabela Dobosz, Sylwester Dziki, Ryszard Filas. Ignacy S. Fiut, Józef Kozak (sekretarz redakcji). Walety Pisarek (redaktor naczelny). Hemyk Siwek. Andrzej Zagrodnik WSPÓŁPRACOWNICY ZAGRANICZNI Prof. Mihai C o m a n — Universitäten Bucuicsti; prof. Ian C o n n e 1 ! — Wolverhampton University; dr Shelton A. G u n a r a t n e — Mass Communications Department. Moorhead Stale University (Minnesota); prof. James D. H a 1 1 o r a n — University of Leicester, Centre of Mass Communication Research; prof, di Vladimir H o 1 i n a — Univerzita Komenského, Bratysława; doc. Lija P. J e w s i e j e w a, Moskowskij Gosudarstwiennyj Uniwiersitict im. Łomonosowa, Fakultiet Zumaljstiki; doc. Władimir W. K i e 1 n i k — Uralskij Gosudarstwiennyj Uniwiersitiet im. M. Gorkogo, Fakultiet Zumalistiki, Jekatierinburg; prof. William H. Melody — Centre for International Research on Communication and Information (CIRCIT), Melbourne; prof. Karl Erik Rosengren — Lunds Univcrsitet, Sociologiska Institutionen; prof. Herbert I. Schiller — University of California. La Jolla; prof. Winfried Schulz — Uni versität Erlangcn-Nürnberg; prof. Slavko S p 1 i c h a 1 — Univerza v Ljubljani; dr Benno S i g n i l z c r — Universität Salzburg, Institut für Kommunikationswissenschaft; prof. Tapio V a r i s — University of Tampere ; doc. Alexandra V i a 11 e a u — Université de Paris II PROJEKT OKŁADKI: Zygmunt Slrychalskl Numer wydany / pomocą finansową Komitetu Badań Naukowych © Zeszyty Prasoznawcze 1997 Adres redakcji: 31-007 Kraków, ul. Wiślna 2, teł. 22-60-68. Wydawca: Uniwersytet Jagiellońska, 31-007 Kraków. ,ń. Gołębia 24. Nakład 350 eg/... ark. druk. 14. Numer został zamknięty i oddany do składu w maju 1097. Podpisano do druku i druk ukończono w czerwcu 1997. Skład, druk i oprawa, zespół poligraficzny Ośrodka Badan Prasozuawczycli iii: Anna Harnik. Janusz Haniik. Andrzej Zagrodnik. Nr indeksu: 3H364 PI. ISSN ()??5-0025 SPIS RZECZY Od redaktora 5 Z PROBLEMÓW AKTUALNYCH Tadeusz Kononiuk: Zasada przejrzystości w polskich mediach 7 ROZPRAWY I ARTYKUŁY Tapio V a r i s: Wartości i granice mediów globalnych 15 Mihai C o m a n: Stadia pograniczne w społeczeństwach postkomunistycznych. Media i zmiana społeczna w Rumunii 20 Alexandra V i a 11 e a u: Elity w środkach masowego komunikowania a kultura 34 Jacek Kołodziej: Kultura śmierci w mediach. Śmierć: wydarzenie publiczne, wydarzenie 46 ukryte Janusz W. Ada m o w s k i: Reklama w mediach a nowe zjawiska spolec/.no-kulturowe w Polsce. Zarys problematyki 64 Małgorzata Byrska: Prawne interpretacje zamieszczania informacji w sieciach cyfrowych ... 70 Zbigniew G u z o w s k i: Gadzieclio — gazeta stanu wojennego w Krakowie SO PRASA NA ŚWIECIE Eliezer A 1 f a n d a r i: Aspekty stylistyczno-językowe mediów Bułgarii 97 Irina P o 1 a k o w a: Czasopisma kulturalne na Ukrainie 102 Z HISTORII PRASY Dariusz Mat eis ki: Prasa niemiecka w Wielkopolsce w latach II Rzeczypospolitej 106 Janina Katarzyna Rogozik: Między „hajntyzmem" a „mechesyzmem" 123 MATERIAŁY Janusz Stefaniak: Prasa katolicka w polemikach i ocenie prasy partyjnej (w latach 1945-1953). Na przykładzie Głosu Ludu i Trybuny Ludu 139 Antoni Sułek: Zasady prezentacji wyników badań sondażowych w prasie. Ze szczególnym uwzględnieniem sondaży wyborczych 149 Sondaże OBP Zmiany w czytelnictwie prasy w latach 1995-1996 (Ryszard Filas) RECENZJE. OMÓWIENIA. NOTY Maria Konopka: Adam Dominik Bartoszewicz (1838-1886) — redaktor, księgarz i wydawca lwowski; Kraków — Lwów. Książki, czasopisma i biblioteki XIX i XX wieku. Pod red. Jerzego Jałowieckiego; Barbara Góra: Regionalne czasopisma bibliotekarskie wydawane w Polsce (1953-1985); Prace bibliotekoznawcze VIII. Pod red. Jerzego Jarowiec- kiego (Marek Glogier) s. 168; Mieczysław Adamczyk, Jolanta D / i e n i a k o w s k a: Prasa Kielecczyzny w latach 1811-1989. T. 2: 1945-1989 (Jerzy Jarowiecki) s. 170; Olga K. S z o t k o w s k a, Paweł Brav o. Filip Modrzejewski (red.): Czasopisma kulturalne w Polsce. Katalog 96/97 (Igor Mostowicz) s. 172; Alvin i Heidi Toffi e r: Budowa nowej cywilizacji (Ignacy S. Fiut) s. 173; Jarcd Daimond: Trzeci szympans. Ewolucja i przyszłość zwierzęcia zwanego człowiekiem (Ignacy S. Fiut) s. 175; Zdzisław Kobyliń­ ski, Rafał D. G r a b o w s k i (red.): Dziennikarski etos (Igor Mostowicz) s. 177; Ignacy Stanisław F i u t: Światy poetów. Szkice literacko-filozoficzne / lat 1980-1996 (Wojciech Kajtoch) s. 178; Michael Haller, Klaus P u d e r, Jochen S h I e v o i g t (Hrs.): Presse Ost- Presse West. Journalismus in vereinten Deutschland (Beata Ociepka) s. 179; Zakonoda- ticlstwo rossijskoj Federacji o sriedslwach massowoj informacyi. Red. M. A. Fiedotow (Izabe­ la Dobosz) s. 182; Rafaił P. O w s i e p j a n: Istorija nowicjszej otieczestwtennoj żumalistiki (pod. red. J. N. Z a s u r s k o g o) (Lija P. Jewsiejewa) s. 184; Publizistik, rocznik 41(1996), zeszyty 1-4 (Pawel Dubiel) s. 185; Media Perspektiven, rocznik 1996 (Zbigniew Oniszczuk) s. 188; Medien & Zeit nr 1-2 1996 (Ignacy S. Fiat) s. 191. KRONIKA NAUKOWA, SPRAWOZDANIA Piec lat swobody prasy w Rosji (Lija P. Jewsiejewa) 193 70. urodziny krakowskiej rozgłośni radiowej (Zbigniew (łazowski) I9S Przemiany w prasie krajów Europy Środkowo-Wschodniej (Międzynarodowa konferencja naukowa w Marburgu) (Zbigniew Oniszczuk) 196 Media a edukacja (konferencja w Poznaniu 7-8 kwietnia 1997) ( Wojciech Kajtoch) |97 Pisma literacko-kulturalne po roku 1989 (Konferencja we Wrocławiu 12-14 maja 1997 (Igor Mosto­ wicz) 201 SUMMARY 203 Do numeru dołączony jest jako wkładka Spis rzeczy rocznika 1996 ZP Od redaktora czasach dominacji czarno-białej dialektyki stalinowskiej skrupulatnie rozróż­ Wniano słuszny proletariacki internacjonalizm i słuszną walke o pokój od niesłu­ sznego (a nawet „zgniłego") burżuazyjnego kosmopolityzmu i także niesłusznego pacyfizmu. Dziś można się dopatrzyć pewnych podobieństw do tych ideologicznie motywowanych przeciwstawień w opozycji uniwersalizm vs globalizm. Twórcami tego przeciwstawienia są „uniwersaliści", nic więc dziwnego, że na ogół w literaturze przedmiotu uniwersalizm przedstawiany jest jako dobry i słuszny, choć zagrożo­ ny i wypierany przez zwycięski barbarzyński globalizm. Zdaniem „uniwersalistów" uniwersalizm to kultura, ład i wartości, a globalizm to tylko technologia oraz chaos i pornografia. Globaliści ze swej strony usiłują przekonać świat, że tylko globalizm może go uratować przed fundamentalizmem i nacjonalizmem, które są w gruncie rzeczy różnymi obliczami uniwersalizmu. Za głównego rzecznika globalizmu uznany został, przynajmniej w Europie, Nicholas Negroponte jako autor „Being digital", a obrońcę świata wartości upatruje się we francuskim filozofie i socjologu Jeanie Baudrillardzie. W te spory tak modne w połowie lat dziewięćdziesiątych wprowadza czytelnika ZP artykuł Tapio Varisa „Wartości i granice mediów globalnych". W kręgu tej problematyki mieści się też utrzymany w duchu Victora Turnera artykuł Mihaia Co- mana o trzech modelach udziału różnych form komunikacji w przekształcaniu społe­ czeństwa rumuńskiego (te trzy modele to wychodzący od wartości model Merlina, wychodzący od instytucji model Pirandella i wychodzący od czynnika zmian model Che Guevary). Innemu aspektowi uniwersalizmu w mediach poświęciła Alexandra Viatteau swój inspirowany katolicką myślą społeczną esej o prawdziwych i pozornych elitach jako nosicielach wartości; jej zdaniem „zawsze istnieć będzie najwyższa elita, nawet jeśli nie rzuca się w oczy na polu kultury, a jeszcze mniej w mediach — jest nią mianowicie świętość". Świętość nie należy do wątków atrakcyjnych dla mediów. Przeciwnie, im większy grzesznik — oszust, złodziej, morderca — tym większe zainteresowanie nim wykazuje prasa, radio i telewizja. Świętym na pierwsze strony gazet, a tym bardziej do czołówek dzienników radiowych i telewizyjnych otwiera drogę ich śmierć, zwłaszcza tragiczna lub męczeńska. Śmierć bowiem — jak pisze Jacek Kołodziej w swoim szkicu „Kultura śmierci w mediach" — „zapewniając atrakcyjność przekazów medialnych, stanowi jeden z głównych wątków mozaiki obrazów tworzącej zbiorowy wizerunek współczes­ nego świata". A „zuniformizowane, stereotypowe okoliczności śmierci są globalnym towarem na rynku informacji". Kulturę śmierci tylko pośrednio — przez promowanie papierosów, alkoholu oraz innych używek — reprezentuje reklama w mediach; swego rodzaju zarys dotyczącej jej problematyki badawczej daje artykuł Janusza W. Adamo- wskiego. Prawnym aspektom komunikacji społecznej poświęcone są w tym numerze dwa teksty. Oba uzasadniają pilną potrzebę prawnej regulacji funkcjonowania mediów. Pierwszy z nich, pióra Tadeusza Kononiuka, w imię przejrzystości ich struktury dowodzi konieczności ustawowego określenia pojęć właściciela, producenta, wydaw­ cy, redaktora naczelnego i relacji między nimi. Drugi — autorstwa Małgorzaty Byr- skiej — wykazuje, że wiele problemów związanych z przetwarzaniem i rozpowszech­ nianiem przekazów w sieciach cyfrowych z Internetem na czele wymyka się przepisom polskiego prawa autorskiego. „Dziesięć lat temu — konkluduje autorka — cyberspace była pomysłem pisarza science fiction [...], a już jutro będzie naszym problemem". Sprostowałbym tę opinię: jest nim już od wczoraj. Odległych problemowo, choć w istocie stosunkowo niedawnych wydarzeń dotyczy oparty głównie na osobistych doświadczeniach artykuł o krakowskiej