Kapak resimi : G.Gurkin (Grigoriy İvanoviç Çoros-Gurkin) “Çeçek” 1926, Dağlık Altay, yağlı boya 36 x 30 Ba'ikı: Kılıçaslan Matbaacılık 384 34 84 ANKARA ATATÜRK KUJLİUK, DİL VE 1AKIM YUK5LK KUKUIVHJ TÜRK DİL KURUMU YAYINLARI: 725 N. A. BASKAKOV ile T. M.TOŞÇAKOVA'NIN OYROTSKO-RUSSKİY SLOVAR' INDAN GENİŞLETİLMİŞ ALTAYCA - TÜRKÇE SÖZLÜK HAZIRLAYANLAR PROF. DR. EMİNE GÜRSOY-NASKALİ MUVAFFAK DURANLI ANKARA 1999 5846 sayılı kanuna göre bu eserin bütün yayın, tercüme ve iktibas haklan Türk Dil Kuruntuna aittir. Altayca - Türkçe sözlük: N. A. Baskakov ile T. M. Tosça- kova * nın Oyrotsko - Russkiy Slovar* ından genişle­ tilmiş / haz. Emine Gürsoy-Naskali. Muvaffak Duran- lı; inceleyen: HanızaZültikar.-- Ankara: Türk Dil Kurumu. 1999. 266 s.; 24 cm.-- (Atatürk Kültür. Dil ve Tarih Yük- Sck Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 725) ISBN 975-16-1146-6 I. Sözlükler. Altay Türkçesi - Türkiye Türkçesi 1. Gürsoy-Naskali. Emine (haz.) II. Duranlı. Muvaffak (haz.) III. Zülfikar, Hamza (inceleyen) 413.943.23 inceleyen : Prof. Dr. Hamza Zülfikar ISBN 975-16-1146-6 ALTAYCA - TÜRKÇE SÖZLÜK İÇİNDEKİLER SUNUŞ............................................................................................................................................ 7 ALFABE, TRANSKRİPSİYON...................................................................................................13 KISALTMALAR.......................................................................................................................... 16 SÖZLÜK........................................................................................................................................ 17 ALTAY BÖLGESİ COĞRAFYA İSİMLERİ............................................................................201 BOY İSİMLERİ.......................................................................................................................... 213 ERKEK VE KADIN ÖZEL İSİMLERİ..................................................................................... 217* DESTAN VE HİKÂYELERDE ÖZEL İSİMLER.................................................................... 264 ERKEK KAHRAMANLARIN İSİMLERİ................................................................................ 264 KADIN KAHRAMANLARIN İSİMLERİ................................................................................ 266 SUNUŞ 1948'e kadar "Oyrotça" adıyla anılan Türk lehçesine bugün Altay Türkçesi veya, daha kjsa bir isimlendirmeyle, Altayca denilmektedir. Altay Türkçesini konuşan Altay Türkleri, bugün Rusya Federasyonu içinde bulunan Dağlık Altay bölgesinde yaşamaktadırlar. Edebî Altay Türkçesi, Altaycanın çeşitli ağızlanndan Altay kiji ağzına dayanır. Elinizdeki Altayca - Türkçe sözlük, esas itibariyle, N. A. Baskakov ile T. M. Toşçakova'nın hazırlamış oldukları ve 1947 yılında Moskova'da basılan, 10.000 kelime içerdiği belirtilen Oyrotsko-Russkiy Slovar'ın Türkiye Türkçesine bir çevirisidir. Ancak Oyrotsko- Russkiy Slovar'a bazı ilâveler ve değişiklikler yapılmıştır. Elinizdeki sözlük, 13.000’den fazla madde başı içermektedir, bu sayıya ara maddeler dahil değildir, sadece madde başları dahildir. Yapılan ilâvelerden biri, N. A. Yayimova'nın TabuirovannayaLeksika i Evfemiznıt v Altayskom Yazıke, Gomo Altaysk 1990 kitabında yer alan ve 1337 madde başından oluşan sözlüğü olmuştur. Bu çalışma, Altay kültüründeki mecaz ve "hüsnü tabir"leri (euphemism) tasnif edip incelemektedir. Yayimova'nın çalışmasında gösterilen hüsnü tabirlerin veya mecazî kullanımların büyük bir kısmı elinizdeki sözlüğe dahil edilmiştir. Yapılan ilâvelerden bir diğeri, N. 1. Kogunbayeva'nın 1991'de Dağlık Altay'da basılan Altayca - Rusça / Rusça Altayca sözlüğündeki Altay Türkçesi madde başlarından Oyrotsko- Russkiy Slovar' sözlüğünde bulunmayan kelimeleri ve anlamları elinizdeki sözlüğe eklemek olmuştur. Kogunbayeva'nın sözlüğündeki kelimelerin büyük bir çoğunluğu Oyrotsko-Russkiy Slovar'da bulunmakla birlikte iki yüz civarında yeni madde getirmiştir (N. I. Kogunbayeva, Altay-Orus Sözlik 1850 sös, Altaysko-Russkiy Slovar' 1850 slov / Russko-Altayskiy Slovar' 3900 slov, Orus-Altay Sözlik 3900 sös, Dağlık Altay 1991). Bu iki sözlük arasındaki farklardan biri de aynı kelimenin farklı fonetik varyantlarını tercih etmeleridir; meselâ, Baskakov ve Toşçakova'da ulu-, uluş, undul- şekilleri yer alırken, aynı kelimeler Kogunbayeva'da ulı-, ulış, undıl- şekilleriyle verilmektedir. Diğer bir ilâve olarak, 20. yüzyıl Altay yazarlarındanlvan Şodoev'in "İrbizek" başlıklı hikâyesinin kelime kadrosu da sözlüğe eklenmiştir. Söz konusu metni, yüksek lisans öğrencim Mine Kavlak incelemiş ve bir sözlüğünü hazırlamıştır (Mine Kavlak, Çağdaş Altayca Üzerinde Bir Gramer Denemesi, İvan Şodoev'in İrbizek Başlıklı Hikâyesi: Gramer lncelemesi-Metin- Aktarı-Dizin, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Dili Bölümü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1995). İvan Şodoev'in metni, uzun bir hikâye veya kısa bir roman boyutunda olmakla birlikte Oyrotsko-Russkiy Slovar'da yer almayan bazı kelimeleri içerdiği görülmüştür. Altay Türklerinin en önemli destanı diyebileceğimiz Maaday-Kara destanını yakın zamanda Türkiye Türkçesine çevirdim. A. G. Kalkin anlatımından S. S. Surazakov'un derlediği metin üzerinden hazırladığım bu çalışma henUz basılmadı. Bu çeviriye dayanarak elinizdeki sözlüğe bazı eklemeler yaptım. Her ne kadar Oyrotsko-Russkiy Slovar' elimizdeki en kapsamlı A tayca sözlük olsa bile Altaycanın zengin kelime kadrosunu tam anlamıyla karşıladığı söylenemez. Gerek Altaycanın halk edebiyatı metinlerini, gerekse çağdaş Altaycanın modem metinlerini okurken mevcut sözlüğün eksikliğini gözlemleyebiliyoruz. Bu sebeple, araştırmacılara yapılacak pek çok iş düşmektedir: Çağdaş Altayca ve halk edebiyatı metinlerinin kelime kadroları tespit edilerek daha da kapsamlı bir Altayca sözlüğe malzeme hazırlanmalıdır. Bahsettiğim ilâvelerden başka, elinizdeki sözlüğe Altay Türkçesi gramer terimleri de eklenmiştir. Bu terimlerin kaynağı, bir çok meslekdaşm katılımıyla hazırlanan Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzu'dur (hazırlayan: Emine Gürsoy-Naskali, Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1997). Kılavuzda, Türkiye Türkçesi 444 gramer teriminin çeşitli Türkçelerdeki karşılıkları yer almaktadır. Söz konusu çalışmadaki Altay Türkçesi gramer terimlerini Prof. AleksandraTıbıkova hazırlamıştır. V. 1. Rassadin'in Mongolo-Buryatskie Zaimstvovaniya v Sibirskih Tyurkskih Yazıkah (Moskova 1980) başlıklı kitabında Altayca bir kelime listesi bulunmaktadır, bu liste de sözlüğe dahil edilmiştir. Sözlüğün sonunda coğrafya isimleri dizini, boy isimleri dizini, erkek ve kadın özel isimleri dizini ile destan ve hikâyelerde yer alan özel isimlerin dizini bulunmaktadır. Coğrafya isimleri ve boy isimleri, Baskakov ve Toşçakova'nın Oyrotsko-Russkiy Slovar'ında yer alan dizinlerdir. Kişi adları dizininde ise Baskakov ve Toşçakova'nın 643 isim içeren üstesine eklemeler yapılmıştır: Altay kişi isimleri üzerinde yakın zamanda yayımlanan ve 3282 ismin yer aldığı bir çalışma vardın Altay Kalıktın Attan / Altayskie Liçnıe İmena. Altay Respublikanın "Üç-SUmer" Biçik Çığanızı, Dağlık Altay, Altay Cumhuriyeti 1993 (128 s.) (hazırlayanlar: V. A. Muytueva.T. N. Tudeneva, N. V. Ekeev, redaktör; A. T. Tıbıkova). Bu zengin liste de sözlüğe eklenmiştir. Altay Kalıktın Attarı'nda yer alan isimlerden hangilerinin erkeklere, hangilerinin ise kadınlara verildiği söz konusu çalışmada belirtilmemiştir; isimlerin kelime anlamları da açıklanmamıştır. Bu isimlerden hangilerinin erkeklere, hangilerinin kadınlara verildiğini Altaylardan gelen öğrencilere sorduk. Altaylı öğrencilerimiz, isimlerin büyük bir çoğunluğunun hangi cinslere verildiğini belirlediler; ancak, bazı isimleri daha önce hiç duymadıklarını söylediler, bu sebeple kişi isimleri listesinde yer alan isimlerden bir kısmının hangi cinse ait olduğu belirlenememiştir. Yukarıda bahsettiğimiz N. A. Yayimova’nın Tabuirovannaya Leksika i Evfemizmı v Altayskom Yazıke, Gomo Altaysk 1990 kitabından da diğer kaynaklarda bulunmayan 97 kişi ismi tespit edilerek elinizdeki sözlüğe eklenmiştir. Bu kaynaklar karşılaştırıldığında, bazen bir kaynağın sadece erkek adı olarak belirlediği bir kişi ismi diğer bir kaynakta kadın adı olarak görülebilmektedir. Bu durum da bize, bîr çok adın her iki cinse de verilebildiğini göstermektedir. Özel isim dizinlerinin sonuncusu olan destan ve hikâyelerde özel isimler dizini, iki listeden oluşmaktadır, birinci listede erkek kahramanların isimleri, ikinci listede ise kadın kahramanların isimleri verilmiştir. Bu dizin, yukarıda künyesi verilen Altay Kalıktul Attan / Altayskie Liçnıe İmena (1993)'te yayımlanmıştır ve 141 erkek kahraman ismi ile 42 kadın kahraman ismi (toplam 183 isim) içermektedir. Burada da iki ismin (Erke-Koo, Erkin-Koo), hem erkeklere, hem kadınlara verildiği görülmektedir. Sovyet sözlükçülük geleneğinde madde başı kelimelerin kökeni gösterilmemektedir. Nitekim Oyrotsko-Russkiy Slovar'da da kelimelerin kökeni belirtilmemiştir. Elinizdeki sözlüğün düzenlenişi sırasında madde başı kelimenin ardından bu kelimelerden Rusça kökenlilerine işaret edilmiştir. Rusça asıllı kelimeler Rus. kısaltması ile gösterilmiştir. Batı kaynaklı kelimeler, Rusçanın süzgecinden geçip Rusça kanalıyla Altaycaya girdiği için bu tür kelimeler de Rusça olarak değerlendirilmiştir. Bazı Rusça kelimeler, Türkçe bir ek alarak çift kökenli bir duruma geçmiştir; bu kelimelere de Rus. T. kısaltması ile işaret edilmiştir. Meselâ, magnit Rus. "mıknatıs", ma gn itte- Rus. T. (magnit+te-) "mıknatıs gibi kendine çekmek"; ştraf Rus. "ceza", ştrafta-