Title: Coming out w polskiej przestrzeni dyskursywnej Author: Małgorzata Kita Citation style: Kita Małgorzata. (2016). Coming out w polskiej przestrzeni dyskursywnej. Katowice : Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Coming out w polskiej przestrzeni dyskursywnej NR 3500 Małgorzata Kita Coming out w polskiej przestrzeni dyskursywnej Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2016 Redaktor serii: Kultura i Język Polski dla Cudzoziemców Romuald Cudak Recenzent Bogusław Skowronek Spis treści Od autorki 7 Metamorfozy coming outu: wydarzenie społeczne, gatunek mowy, gatunek literacki 9 Kobiece wychodzenie z szafy 61 Dyskursowe konteksty coming outu 85 Coming out polskiej literatury LGBT 113 Wyjść z szafy, by wejść do darkroomu 135 Nota bibliograficzna 167 Bibliografia 169 Indeks nazwisk 187 Summary 195 Résumé 197 Od autorki Kształtujący się od lat 60. XX wieku, a w Polsce od przełomu wie- ków XX i XXI dyskurs LGBT – emancypacyjny, tożsamościowy, te- oretyczny, artystyczny – powinien skłaniać badaczy do jego naukowej eksploracji. I rzeczywiście, stanowi pole zainteresowania wielu dzie- dzin naukowych. Traktują o nim filozofowie różnych paradygmatów, psychologowie i socjologowie, przyciąga uwagę antropologów, kul- turoznawców, filmoznawców, literaturoznawców. Nie jest nieobecny w refleksji i badaniach lingwistycznych. W Polsce najwięcej dotychczas uwagi poświęcono problematyce nominacji osób LGBT, która jest bardzo wrażliwym obszarem uję- zykowienia postrzegania i kategoryzowania osób o tożsamości psy- choseksualnej innej niż powszechnie przyjęta – przez język zwany ogólnym, ale też przez język „branżowy”, czyli będący w użytku w śro- dowisku osób LGBT. Pionierskie w tej dziedzinie badania prowadzą Andrzej Dyszak, Igor Borkowski, Artur Rejter i Jagoda Rodzoch- -Malek. Pojawiła się myśl, by rozpatrywać „język” osób homoseksu- alnych jako socjolekt. Mój tok myślenia kieruje się w stronę działania językowego osób nieheteroseksualnych – „nie w 100 procentach heteroseksualnych”, jak mówi o uczestnikach swojego projektu artystyczno-społecznego no- wojorska fotografka io Tillett Wright. Jest on zatytułowany Self Evi- dent Truths, a polega na portretowaniu ludzi, którzy tak właśnie się określają (http://www.darlingdays.com/self-evident-truths). Wybieram gatunek mowy, który mocą swej performatywności stwa- rza nową rzeczywistość nie tylko językową – i to zarówno w skali jed- nostkowej, jak i społecznej. To coming out – czyli publiczne (w róż- nym zakresie) oświadczenie danego człowieka o znaczeniu ‘jestem osobą LGBT’. 8 Od autorki Praktyka komunikacyjna znana od dawna, choć jeszcze tak nie na- zwana, bo obecne znaczenie wyrażenia datuje się od lat 60. ubiegłe- go stulecia, w Polsce pojawiła się w przestrzeni dyskursu publicznego w latach 90. XX w. Bardzo szybko została zaadoptowana: i akt ko- munikacyjny, nazwany coming outem, i nazwa, będącą cytatem z an- gielszczyzny. Książka, mająca jako tło teoretyczne lingwistykę kulturową, trak- tuje o (relatywnie) nowym na polskiej mapie genologicznej gatunku mowy, jego semantyce i pragmatyce, oraz o poszukiwaniach nazew- niczych dla zetykietowania go (albo mówiąc językiem nowomedial- nym: otagowania). Nazwa w tym przypadku ma bowiem wielki wa- lor, ponieważ nie tylko dokumentuje ewolucję znaczenia wyrażania, ale także niesie z sobą duży potencjał emocjonalny wobec nazywa- nego wydarzenia komunikacyjnego. Zajmuje mnie polska praktyka wychodzenia z szafy, co nie oznacza, że jako tło i dokumentację materiałową pomijam coming outy poza Polską i literaturę piękną, w której znajduję reprezentację problema- tyki LGBT i ilustracje zjawisk, o których piszę. Uważam coming out za gatunek mowy podnadgraniczny (nie chcę przez to powiedzieć: uniwersalny, bo nieheteronormatywność jest mocno związana z kul- turami), uwagę koncentruję jednak na jego językowym opisie w pol- skiej przestrzeni dyskursowej. Tekstowe aspekty języka LGBT są przedmiotem mojego zainte- resowania od kilku lat, napisałam już na ich temat kilka artykułów, których przeredagowane fragmenty włączyłam do książki. Ich wykaz podaję w Nocie bibliograficznej. Metamorfozy coming outu: wydarzenie społeczne, gatunek mowy, gatunek literacki1 Coming out jest jedną z fundamentalnych form genologicznych w dyskursie LGBT, rozumianym jako zbiór tekstów (tekstów sensu largo, co, oczywiście, obejmuje także teksty w znaczeniu lingwistycz- nym) powstałych i funkcjonujących w kulturowym i ideologicznym2 kontekście środowiska / środowisk ludzi określanych współcześnie przy pomocy akronimu LGBT (z ang. Lesbian, Gay, Bisexual, Trans- gender), których spaja tożsamość i orientacja psychoseksualna3, do- 1 W rozdziale wykorzystałam fragmenty artykułu: Coming out. Nowy gatunek na pol- skiej mapie genologicznej, zdarzenie komunikacyjne, wydarzenie medialne (Kita 2014a). 2 W badaniach dyskursu ideologia rozumiana jest na dwa sposoby – opisowy, zbliżo- ny do pojęcia wartości (pojęć, norm, przekonań, wierzeń, zasad współżycia społecznego) oraz krytyczny, wskazujący wykorzystywanie dominujących (lokalnie bądź globalnie) ideo- logii jako narzędzia w walce o władzę symboliczną (zob. m.in. Foucault 2002; Fairc- lough, Duszak 2008; Witosz 2009). Tu przyjmuję określenie jej istoty dokonane przez Aleksego Awdiejewa (2008: 67): „[ideologia to] zbiór względnie trwałych odniesień do uogólnionych sądów aksjologicznych, uznawanych za słuszne przez określoną grupę spo- łeczną i wykorzystywanych w dyskursie o tematyce społeczno-politycznej”. Wykorzystu- ję też rozumienie ideologii Katarzyny i Bogusława Skowronków (2009: 314): „Ideologia to społeczne systemy przekonań oraz zbiory przeświadczeń i wyobrażeń na temat rze- czywistości, które bywają wykorzystywane w praktykach komunikacyjnych do tworzenia jednostkowych i ponadjednostkowych modeli rozumienia świata”. 3 To pojęcie szersze niż tradycyjne: „orientacja seksualna”, włączające poziom psycho- logii. Mówi się o takich typach orientacji psychoseksualnej: heteroseksualność, homosek- sualność, biseksualność oraz – od niedawna – aseksualność i panseksualność. Zob. m.in. 10 Metamorfozy coming outu… świadczenie zbiorowe i indywidualne, system ideologiczny i aksjolo- giczny oraz estetyczny, wreszcie bycie w „tekstowym świecie” LGBT. W Polsce dla nazwania go jest stosowany cytat angielski (a właści- wie internacjonalizm) coming out lub jego ekwiwalenty, takie jak spol- szczenie wyjście z szafy lub ujawnienie (i kilka innych). Jest to gatunek mowy, jeśli przyjąć uznaną definicję tego konstruk- tu teoretycznego, wywodzącą się z koncepcji Bachtinowskiej4: Gatunek wypowiedzi to kulturowo i historycznie ukształtowany oraz ujęty w społeczne konwencje sposób językowego komunikowania się; wzorzec organizacji tekstu. Wtórnie termin ten oznacza także zbiór tekstów, w których określony wzorzec jest realizowany, aktualizowa- ny. Wysoki stopień konwencjonalizacji (czasami rytualności) ludzkich działań dotyczy także zachowań językowych. (Gajda 2001: 256) Można w nim wskazać cztery różne poziomy ontologiczne, zgod- nie z koncepcją Marii Wojtak (2004): poznawczy (publiczne wyzna- nie: jestem gejem / lesbijką / osobą biseksualną / osobą transseksualną, tak zwerbalizowane lub wyrażające pośrednio taką treść), strukturalny (forma pierwszoosobowej deklaracji z użyciem słowa nazywającego orientację psychoseksualną danej osoby w wersji wariantu kanonicz- nego), stylowy (głównie wybór między aktem mowy bezpośrednim a pośrednim), pragmatyczny (właściwości socjolingwistyczne osoby ujawniającej się, sytuacja bezpośrednia i pośrednia aktu komunika- cyjnego, ujęzykowiona narracja o życiu poprzedzającym coming out, relacje transtekstualne danego coming outu z innymi tekstami tego typu, zdolność generowania tekstów różnego typu jako reakcji na co- ming out jednostki). W tym rozdziale zamierzam przedstawić ewolucję coming outu – wyrażenia, które od XIX w. zmieniało znaczenie. Nazywające bal debiutantek traktowany jako wejście dziewczyny z wyższych sfer do towarzystwa, na początku XX w. odnosi się do zaprezentowania mło- dego homoseksualisty środowisku homoseksualnemu – w dalszym Wieruszewski, Wyrzykowski, Gliszczyńska, Sękowska-Kozłowska 2009; Lew- -Starowicz, Skrzypulec, red., 2010; Kościańska, red., 2012. 4 Szerzej zob. Witosz 2005. Coming out, czyli jej pierwszy bal… 11 ciągu w trakcie uroczystego spotkania towarzyskiego. Zadomowione już w społeczności homoseksualnej, w latach 60. XX w., po głośnych i mających znaczące konsekwencje społeczno-polityczno-obyczajo- we wydarzeniach w Stonewall Inn (w 1969 r.) zaczyna nazywać akt publicznego ujawnienia orientacji psychoseksualnej. Staje się strategią komunikacyjną i gatunkiem mowy o charakterze tożsamościowym. Jako takie zachowanie komunikacyjno-językowe wkracza do litera- tury pięknej, tworząc składnik tekstu należącego do literatury LGBT. Kolejnym stadium jest ukształtowanie się autonomicznego gatunku sztuki: gatunku literackiego / filmowego, jaki stanowi coming out story. Zaplecze teoretyczne opisu historii coming outu wyznacza lingwi- styka kulturowa, która pozwala widzieć w języku reprezentację do- robku kulturowego społeczności, informację o sposobach postrze- gania i kategoryzowania świata oraz doświadczania go. Badania nad coming outem pozwalają odtworzyć fragment językowego5 i tekstowe- go obrazu świata LGBT. Pełna forma wyrażenia brzmi to come out of the closet, czyli dosłow- nie ‘wyjść z szafy / z zamknięcia’. W tym frazeologizmie kluczowe są: znaczenie (semantyka) szafy6, jak też spacjalne znaczenie przyimka. Coming out, czyli jej pierwszy bal: bal debiutantek jako wydarzenie społeczne i komunikacyjne Pierwotny