RADOSŁAW SAJNA EUROPA MULTIMEDIALNA 2 Książka ta jest nowoczesną, tj. ekonomiczną, ekologiczną i multimedialną wersją (wydanie elektroniczne free e-book on-line + wydanie drukowane, gł. dla bibliotek uniwersyteckich i na potrzeby własne autora) pierwszej części opracowania pt. „Europa multimedialna. Media – dziennikarstwo i prawo – kinematografia” (R. Sajna, J. Taczkowska, M. Guzek), zrecenzowanego przez dr hab. Alicję Jaskiernię, prof. UW, na zlecenie Wydawnictwa Naukowego PWN w 2010 roku. W niniejszej wersji autor naniósł poprawki zasugerowane w recenzji i dołożył wszelkich starań, by opracowanie to spełniało wszelkie normy osobnej publi- kacji naukowej. Kopiowanie jakichkolwiek fragmentów treści tej książki (zarówno z wydania drukowanego, jak i elektronicznego) zabronione! Odwoływanie się lub cytowanie fragmentów treści tej książki dozwolone, pod warunkiem podania źródła w przypisie. 2 3 Radosław Sajna EUROPA MULTIMEDIALNA Od Acta Diurna do Europa.eu Bydgoszcz 2011 3 4 © Copyright by Radosław Sajna ISBN 978-83-932455-4-3 Wydawca: Stowarzyszenie Wyższej Użyteczności Publicznej Instytut Naukowo-Badawczy „Moveable” Bydgoszcz 2011 Redakcja i korekta: Zespół IN-B „Moveable” 4 5 SPIS TREŚCI Wstęp 7 Rozdział 1. Rozwój prasy drukowanej w Europie 13 1.1. Acta Diurna , Gutenberg i pierwsze periodyki 13 1.2. Początki wolnej prasy i rozwój prasy politycznej 19 1.3. Telegraf, agencje informacyjne i prasa jako biznes 25 1.4. Specjalizacja prasy drukowanej i kształtowanie się systemów prasowych 32 1.5. Współczesna prasa opiniotwórcza w europejskich demokracjach 41 1.6. Prasa ekonomiczna, tabloidy i kolorowe magazyny – biznes prasowy we współczesnej Europie 53 1.7. Decentralizacja państw i „Europa stu flag” – prasa regionalna i lokalna 65 Podsumowanie 76 Case Study 1. „Avui”, „El Correo” i „La Voz de Galicia” – hiszpańskie dzienniki regionalne a nowoczesny regionalizm europejski 77 1. „Avui” – ostoja katalanizmu 79 2. „El Correo Español – El Pueblo Vasco” – baskijska tuba zdrowego rozsądku 102 3. „La Voz de Galicia” – galicyjski mentor 123 Rozdział 2. Internet, koncerny multimedialne i europejska sfera publiczna 143 2.1. Nowe media na Starym Kontynencie – od telegrafu do Internetu 143 2.2. Konwergencja mediów i wpływ Internetu na media tradycyjne w krajach europejskich 154 2.3. Koncerny multimedialne i Silvio Berlusconi – media, biznes i polityka 171 2.4. Europa.eu, europejskie społeczeństwo informacyjne i nowoczesny rozwój regionalny 186 2.5. Czy istnieje europejska sfera publiczna? Dylematy europejskiej tożsamości i komunikowania 198 Podsumowanie 206 5 6 Case Study 2. Analiza porównawcza rynków telewizyjnych państw UE w epoce cyfryzacji i multimedialności 208 Austria 209 Belgia 209 Bułgaria 210 Cypr 210 Czechy 210 Dania 211 Estonia 211 Finlandia 212 Francja 212 Grecja 213 Hiszpania 213 Holandia 214 Irlandia 215 Litwa 215 Luksemburg 215 Łotwa 216 Malta 216 Niemcy 217 Polska 217 Portugalia 218 Rumunia 218 Słowacja 219 Słowenia 219 Szwecja 220 Węgry 220 Wielka Brytania 221 Włochy 221 Zakończenie 224 Bibliografia 225 Nota o autorze 241 6 7 Wstęp Nie jest łatwo ogarnąć intelektualnie współczesną Europę, biorąc pod uwagę jej niezwykłą różnorodność, ukształtowaną przez wieki cywili- zacyjnego rozwoju, ale też rywalizacji i wojen, które ten rozwój hamo- wały. Po największej w dziejach ludzkości wojnie – drugiej wojnie światowej – Europa wkroczyła w fazę integracji państw, której trzon stanowiły Francja i Niemcy, a wraz z nimi Włochy i kraje Beneluksu, zaś potem kolejne kraje kontynentu. Pokój, demokracja i wolny rynek oraz poszanowanie praw człowieka stały się fundamentem aksjologicznym nowej Europy. Aktualnie Unia Europejska – bo tak nazywa się dziś wspólnota europejskich krajów – zrzesza 27 państw, choć w kolejce czekają już następne. Każdy kraj ma jednak swoje własne interesy, ale też własną historię, kulturę, najczęściej także osobny język (lub języki), symbole, tradycje, problemy, powody do dumy itd. Ponadto, każdy kraj kontynentu – może z wyjątkiem tych najmniejszych, jak Malta, Monako czy San Marino – dzieli się na regiony, krainy geograficzne, zamieszkane przez różne wspólnoty kulturowe czy językowe itd. Integrująca się Europa to mozaika państw, które same są też mozaikami narodów, regionów, kultur i języków, symboli, tradycji, problemów, powodów do dumy itd. W takiej mozaice mozaik muszą pojawiać się problemy komunikacyjne. Właśnie komunikowaniu w Europie poświęcona jest ta książka, choć oczywiście nie może obejmować wszystkich aspektów komunikowania, bo wówczas musiałaby mieć wiele tysięcy stron. Na szczęście wielu naukowców – także w Polsce – poświęciło swój czas, by zająć się wieloma ważnymi aspektami komunikowania, co skutkuje bogatą literaturą przedmiotu. Zadaniem, jakie postawiłem sobie jako autor tej książki, jest opisanie rzeczywistości europejskiej, zastanej dziś – na koniec pierwszej dekady XXI wieku – z perspektywy rozwoju mediów i komunikowania. Tytuł opracowania, „Europa multimedialna”, odnosi się do aktualnego stadium tegoż rozwoju, ale też do wielości mediów, które dzisiejszym Europejczykom zabierają czas, dają rozrywkę, pomagają zrozumieć otaczającą ich, złożoną rzeczywistość itd. Multimedialność to jednak przede wszystkim zastany etap rozwoju mediów. Procesy komuniko- 7 8 wania masowego przebiegają bowiem według kolejnych stadiów, o czym przekonywali już w 1971 John C. Merrill i Ralph L. Lowenstein, zaś w Polsce Maciej Mrozowski dodał do ich koncepcji kolejne stadium, nazwane właśnie multimedialnym. Cykl rozwojowy mediów przebiegać ma bowiem według następującego schematu: stadium elitarne – stadium popularyzacji – stadium specjalizacji – stadium multimedialne (zob. Mrozowski 2001: 96 i nast.). Dziś mamy właśnie do czynienia ze stadium multimedialnym, przynajmniej gdy chodzi o kontynent euro- pejski i inne rozwinięte regiony świata. Istota i objawy multimedialności, widoczne na tak zwanym Starym Kontynencie, przedstawione są w niniejszym opracowaniu. Książka składa się z dwóch rozdziałów: w pierwszym mowa jest o rozwoju prasy drukowanej, a więc najbardziej tradycyjnego spośród tradycyjnych mediów, zaś w drugim o mediach elektronicznych, Inter- necie, koncernach multimedialnych i europejskiej sferze publicznej. Dochodzi tu zatem do zderzenia tradycji z nowoczesnością, historii ze współczesnością, prasy drukowanej z nowymi mediami elektronicznymi. Nie sposób bowiem zrozumieć rzeczywistości „Europy multimedialnej” bez zrozumienia drogi, jaką przebyła, by osiągnąć dzisiejszy poziom rozwoju. Świadomie zaczynam od wprowadzenia historycznego, sięgając do początków rozwoju prasy, do jej prototypów (jak Acta Diurna Populi Romani w starożytnym Rzymie, który przecież był też prototypem integracji europejskiej, choć narzucanej siłą przez Imperium Rzymskie), do Gutenberga, pierwszych periodyków politycznych, potem agencji informacyjnych i prasy jako biznesu, by skupić się następnie na współ- czesnej prasie opiniotwórczej i tej, która dziś ma być przede wszystkim źródłem dochodu dla wydawców prasowych. Ostatni podrozdział poś- więcony jest prasie regionalnej i lokalnej, odgrywającej w dzisiejszej Eu- ropie niezwykle istotną rolę, bo też poziom regionalny i lokalny ma ogromne znaczenie w rozwoju współczesnej Europy, zwanej w tym kontekście Europą Regionów. Dodatkiem do rozdziału pierwszego jest Case study 1 – analiza treści trzech regionalnych dzienników hiszpańskich (katalońskiego „Avui”, baskijskiego „El Correo” oraz galicyjskiego „La Voz de Galicia”), ukazująca ich rolę w kształtowaniu nowoczesnych regio- nalizmów w odniesieniu do współczesności hiszpańskiej i europejskiej. 8 9 Analiza ta, wcześniej nie opublikowana, została zaczerpnięta (z pewnymi poprawkami) z mojej rozprawy doktorskiej, obronionej w 2005 r. na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszaw- skiego. Jej promotorem był Pan Profesor Bartłomiej Golka. Rozdział drugi tego opracowania, natomiast, poświęcony jest już nowym mediom elektronicznym i konsekwencjom multimedialności. Pierwszy podrozdział ukazuje rozwój nowych mediów na kontynencie europejskim, przy czym „nowe media” są tu traktowane w szerokim, rozwojowym ujęciu. Warto bowiem pamiętać, że dla Europejczyków XIX wieku telegraf był nowością, dla ich potomków w pierwszych dekadach XX wieku nowym medium było radio, a dla ich dzieci czy wnuków – telewizja, potem wideo, telewizja satelitarna itd. Dla kolejnych pokoleń nowe media to Internet, telefony komórkowe itp. Za lat kilkanaście, może dwadzieścia czy trzydzieści, będą to już stare, tradycyjne media, bo biorąc pod uwagę ogromne (niejednostajne) przyspieszenie w rozwoju wszelkich technologii, należy przypuszczać, że kolejne „nowe media” lada chwila zrewolucjonizują po raz kolejny sferę komunikowania mię- dzyludzkiego i masowego. Tak jak kiedyś zrewolucjonizował ją telegraf i inne środki przekazu. Drugi podrozdział rozdziału drugiego poświęcony jest konwer- gencji mediów, a więc jednemu z dwóch najważniejszych objawów multimedialności, oraz wpływowi Internetu na media uznawane dziś za tradycyjne. Trzeci podrozdział odnosi się, natomiast, do drugiego objawu multimedialności, czyli koncentracji kapitału i tworzenia koncernów multimedialnych (a więc inwestujących w różne rodzaje mediów). Kolejne dwa podrozdziały dotyczą kształtowania europejskiego społe- czeństwa informacyjnego i zagadnienia europejskiej sfery publicznej. Dodatkiem do drugiego rozdziału jest Case study 2 – analiza porów- nawcza rynków telewizyjnych państw Unii Europejskiej w epoce cyfry- zacji i multimedialności. Opracowanie podzielone jest zatem na dwa rozdziały (zakoń- czone