DOROTA Dorota Dukwicz – historyk, badacz dziejów politycznych Rzeczypospolitej Obojga Narodów XVIII wieku, adiunkt w Zakładzie Studiów Nowożytnych Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk, członek Polskiego Towarzystwa Badań nad Wiekiem Osiemna- DOROTA DUKWICZ stym. Specjalizuje się w badaniach nad sytuacją wewnętrzną i międzynarodowym położe- niem Rzeczypospolitej w dobie konfederacji barskiej i I rozbioru, a zwłaszcza stosunkami polsko-rosyjskimi. Publikowała na łamach „Kwartalnika Historycznego”, „Acta Poloniae Historica” oraz „Wieku Oświecenia” i w wielu tomach zbiorowych. DUKWIC ROSJA WOBEC Dzięki sięgnięciu do mało znanych i słabo w dotychczasowych badaniach wyko- SEJMU ROZBIOROWEGO rzystanych rosyjskich źródeł oraz zestawieniu ich z materiałami polskiej, pruskiej i austriackiej proweniencji oraz obszerną literaturą przedmiotu zasadne Z stało się podjęcie na nowo tematu I rozbioru. Umożliwiło to postawienie pytań WARSZAWSKIEGO o stopień niesuwerenności Rzeczypospolitej i jej zależności od potężnych RO sąsiadów na początku lat 70. XVIII w. Mimo że rozbioru dokonały trzy potęgi, głównym aktorem na polskiej scenie politycznej pozostawała Rosja. W Peters- SJA burgu zapadały decyzje o losach Rzeczypospolitej, stamtąd płynęły szczegółowe wytyczne, w jaki sposób rezydujący w Warszawie dyplomaci trzech mocarstw WOBEC mają kierować obradami sejmu. Szczególną rolę caryca Katarzyna II i jej doradcy przeznaczyli dla ambasadora Ottona Magnusa von Stackelberga, którego celem – poza zawarciem traktatu rozbiorowego – było odbudowanie samodzielnej rosyjskiej dominacji w Rzeczypospolitej, zachwianej z jednej strony przez konfe- derację barską, z drugiej zaś przez dopuszczenie Prus i Austrii do dzieła rozbio- SEJMU ru. Aby ukazać ten problem, autorka za najważniejszy cel książki przyjęła opisa- nie mechanizmów obcej dominacji w Rzeczypospolitej w latach 1772–1775, gdy trwał sejm, na którym mocarstwa rozbiorowe wymusiły uznanie zaborów. W pracy przedstawione zostały nie tylko ocjalne sejmowe rokowania, ale ROZBIOROWEG przede wszystkim zakulisowe zabiegi i poufne negocjacje. O W ARS ZA WSKIEG O 9 788363 352578 http://rcin.org.pl ROSJA WOBEC SEJMU ROZBIOROWEGO WARSZAWSKIEGO (1772–1775) http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl DOROTA DUKWICZ ROSJA WOBEC SEJMU ROZBIOROWEGO WARSZAWSKIEGO (1772–1775) INSTYTUT HISTORII PAN Warszawa 2015 http://rcin.org.pl Redakcja, korekta i indeks Ewa Bazyl Abstract Grażyna Waluga Opracowanie grafi czne i projekt okładki Dariusz Górski Na okładce: strona tytułowa Protokolu albo opisania zaszłych czynności na delegacyi..., Warszawa 1775, drukarnia królewska © Copyright by Dorota Dukwicz © Copyright by Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffl a Polskiej Akademii Nauk ISBN 978–83–63352–57–8 Wydanie I, Warszawa 2015 Instytut Historii PAN Rynek Starego Miasta 29/31 00–272 Warszawa 22 831 02 61– 62 w. 44 www.ihpan.edu.pl [email protected] Druk i oprawa Zakład Grafi czny UW. Zam. 1505/2015 http://rcin.org.pl Mojemu mężowi Jackowi http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl Spis treści Wstęp . 9 ROZDZIAŁ I. Misja Stackelberga w Warszawie – założenia i cele . 36 Schyłek ambasady Salderna . 38 Instrukcje dla Stackelberga . 54 Plan działania . 76 ROZDZIAŁ II. Przygotowania do sejmu i początek obrad . 97 Zwołanie sejmu . 97 Budowanie stronnictwa . 133 „Koncert” trzech ambasadorów . 145 Sejmiki . 153 Zawiązanie konfederacji i początek sejmu . 178 ROZDZIAŁ III. Negocjacje traktatowe i ustrojowe . 197 Negocjacje traktatowe . 197 Negocjacje ustrojowe. Kulisy obrad . 226 ROZDZIAŁ IV. Rosja wobec sejmu warszawskiego po ratyfi kacji traktatów cesyjnych . 246 Problem uzurpacji granicznych . 249 Traktaty handlowe . 260 Sprawa dysydencka . 266 Zakończenie . 287 http://rcin.org.pl 8 Spis treści Załącznik 1. Wydatki Stackelberga na współpracowników . 293 Załącznik 2. Lista posłów na sejm 1773–1775 . 300 Abstract . 308 Bibliografi a . 311 Indeks nazwisk . 323 http://rcin.org.pl Wstęp ozbiory odcisnęły niezatarte piętno na dziejach Polski. I roz- Rbiór przypieczętowany traktatem datowanym na 5 sierp- nia 1772 r., a podpisanym w Petersburgu przez przedstawicieli Rosji, Prus i Austrii, otworzył, w moim przekonaniu, drogę do całkowitej likwidacji Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Kolejne rozbiory były kwestią czasu i pretekstu. Wydarzenia te do dziś stanowią przedmiot zainteresowania tak badaczy, jak i szerszej publiczności. Niesuwerenność Rzeczypospolitej i jej zależność od sąsiadów wciąż budzi emocje. Podejmuję ten temat na nowo, aby dla okresu I rozbioru opisać mechanizmy obcej dominacji. Najbardziej interesuje mnie pokazanie wpływu najpotężniejszego sąsiada – Rosji na sytuację wewnętrzną w Rzeczypospolitej. Chcę opisać rosyjską ingerencję w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej, jej założe- nia, cele i mechanizmy. Pragnę wskazać, jak decyzje powzięte w zaciszu petersburskich gabinetów wpływały na bieg wydarzeń w Warszawie i w dłuższej perspektywie na losy kraju. Interesuje mnie, kto i dlaczego podejmował decyzje? Jakie czynniki kształ- towały polską politykę Rosji? Na ile rosyjskie postanowienia dotyczące Rzeczypospolitej były suwerennymi decyzjami carycy Katarzyny II i jej doradców, na ile zaś musiały uwzględniać inte- resy i opinie Austrii i Prus – dworów niemieckich uczestniczą- cych w rozbiorze? Badając obcą ingerencję w wewnętrzne sprawy kraju, chcę pokazać stopień niesuwerenności Rzeczypospolitej http://rcin.org.pl 10 Wstęp i jednocześnie nierówną walkę szlachty polsko-litewskiej o zacho- wanie resztek samostanowienia. Aby zrealizować tak nakreślone cele badawcze, postanowiłam przyjrzeć się początkom misji rosyjskiego ambasadora Ottona Magnusa von Stackelberga, który we wrześniu 1772 r. przybył do Warszawy dla przeprowadzenia dzieła rozbioru. Jego działalność jest znana przede wszystkim z okresu porozbiorowego, gdy wcielił się w rolę wszechwład- nego „prokonsula” współrządzącego Rzeczpospolitą1. Mnie zaś interesuje jego działalność od przyjazdu do Warszawy do końca sejmu rozbiorowego warszawskiego, tj. do kwietnia 1775 r. Dzięki raportom Stackelberga do pewnego momentu niemal dzień po dniu możemy śledzić jego poczynania. Daje to unika- tową możliwość zaobserwowania, jak rodziła się ambasadorska potęga. Uporządkowana w układzie chronologiczno-rzeczowym narracja rozpoczyna się jednak nieco wcześniej niż przybycie Stackelberga do Warszawy. Aby wyjaśnić wszystkie meandry rosyjskich planów względem Rzeczypospolitej i zależność polityki rosyjskiej od Berlina i Wiednia, na początku książki sięgam do schyłku misji poprzednika Stackelberga, Kaspara von Salderna, czyli do połowy 1771 r. Każda rotacja na stanowisku rosyjskiego ambasadora w War- szawie oznaczała ważne zmiany w polskiej polityce Rosji. Tak było i tym razem. Misja Stackelberga stanowiła reakcję Petersburga na rzeczywistość polityczną zmienioną przez decyzję rozbio- rową. Nowa sytuacja zmusiła Rosję do ponownego określenia celów i środków polityki względem Rzeczypospolitej. Przed Stackelbergiem postawiono dwa główne zadania. Po pierw- sze miał doprowadzić do usankcjonowania rozbioru w świetle prawa międzynarodowego poprzez zawarcie traktatu rosyjsko- -polskiego. Po drugie zaś – powinien przywrócić w okrojo- nej Rzeczypospolitej spokój oraz utrwalić rosyjską dominację 1 Por. J. Michalski, Zmierzch prokonsulatu Stackelberga, w: idem, Studia historyczne z XVIII i XIX wieku, t. 1, Warszawa 2007, s. 449–499. http://rcin.org.pl Wstęp 11 zachwianą tak przez konfederację barską oraz próby politycznej emancypacji podejmowane w tym czasie przez króla Stanisława Augusta i książąt Czartoryskich, jak przez sam rozbiór. Opisany w książce okres jest więc czasem powtórnej sta- bilizacji rosyjskich wpływów w Rzeczypospolitej na nowych – porozbiorowych warunkach, przy jednoczesnej zmianie sposobu kontrolowania przez Petersburg sytuacji wewnętrznej w Polsce2. Świadomie idąc za językiem źródeł, dla opisania procesu wyga- szania wojny barskiej i przeprowadzania dzieła rozbioru oraz jednoczesnego odbudowywania systemu rosyjskiej dominacji w Rzeczypospolitej posługuję się w pracy terminem „pacyfi kacja”. Po rozbiorze Rosja odeszła od popierania jednej, uznawanej za „swoją” partii politycznej (najdłużej rolę tę pełniła Familia książąt Czartoryskich). W zamian skutecznie zaczęła realizować politykę utrzymywania chwiejnej równowagi pomiędzy odartym z prero- gatyw i upokorzonym na sejmie rozbiorowym królem a poskro- mioną w swoich ambicjach opozycją. Stackelbergowi udało się osiągnąć pozycję superarbitra wygrywającego na korzyść Rosji polskie animozje. Misja Stackelberga była okresem wypracowy- wania nowego modelu zarządzania polskim dominium. Pierwszy etap przywracania rosyjskiej kontroli został zamknięty wraz z końcem sejmu rozbiorowego, na którym zatwierdzono traktaty rozbiorowe i rozpoczęto zmiany ustrojowe (dokończone na sej- mie 1776 r.). Podczas obrad sejmu rozbiorowego doszło także do nowego ukształtowania polskiej sceny politycznej. Dlatego jako cezurę końcową książki przyjęłam zakończenie obrad sejmu war- szawskiego. Zatem ramy chronologiczne książki to nieco wbrew tytułowi czerwiec 1771 r. – kwiecień 1775 r. 2 O systemie rosyjskiej dominacji w okresie poprzedzającym rozbiór przede wszystkim, zob.: B.V. Nosov, Ustanovlenie rossijskogo gospodstva v Reči Pospoli- toj 1756–1768 gg., Moskva 2004; Z. Zielińska, Polska w okowach „systemu pół- nocnego” 1763–1766, Kraków 2012. Obie prace są najnowszym słowem nauki w tej sprawie, sumującym także dokonania poprzedników. http://rcin.org.pl 12 Wstęp *** Praca nie powstała na „surowym korzeniu”. I rozbiór – jako zagadnienie obecne w nauce historycznej niemalże