Przegląd Przyrodniczy XXXII, 1 (2021): 3-32 Piotr Chachuła, Marek Fiedor, Ryszard Rutkowski, Aleksander Dorda MATERIAŁY DO POZNANIA RÓŻNORODNOŚCI GRZYBÓW WIELKOOWOCNIKOWYCH USTRONIA W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM New data on the diversity of macroscopic fungi of the Ustroń community, Silesian voivodship ABSTRAKT: W pracy przedstawiono wyniki badań mykologicznych prowadzonych w latach 2014-2020 na terenie Ustronia w województwie śląskim. Łącznie stwierdzono występowanie 383 gatunków grzybów wielkoowocnikowych, należących do grzybów podstawkowych Basidiomycota (310 gatunków) i worko- wych Ascomycota (73 gatunki). Wśród odnotowanych taksonów 113 to grzyby uznane za cenne, w tym dwa nienotowane dotychczas w Polsce Hiemsia pseudoampezzana (Svrček) Svrček i Lamprospora wrightii (Berk. & M.A. Curtis) Seaver. Wśród grzybów stwierdzonych na terenie Ustronia 26 to gatunki bardzo rzadkie, podawane z nielicznych stanowisk w Polsce – m.in. Bryoscyphus dicrani (Ade & Höhn.) Spooner, Hydnotrya bailii Soehner i Psilopezia nummularialis Pfister & Cand. Wybrane taksony scharakteryzo- wano również pod kątem ich siedlisk i rodzaju substratu, w obrębie którego rozwijały się i wytwarzały owocniki lub podkładki. SŁOWA KLUCZOWE: makromycetes, grzyby workowe, grzyby podstawkowe, gatunki rzadkie i objęte ochroną, polskie Karpaty, Pogórze Śląskie, Beskid Śląski ABSTRACT: The paper presents the results of observations and field studies carried out in 2014-2020 in Ustroń in Silesian Voivodeship. During these studies, 383 species of macromycetes belonging to Basid- iomycota (310 species) and Ascomycota (73 species) were found. Among the taxa recorded, 113 are two valuable species, including Hiemsia pseudoampezzana (Svrček) Svrček and Lamprospora wrightii (Berk. & M.A. Curtis) Seaver, which have not been recorded in Poland so far. Among the fungi found in Ustroń 26 are very rare species, so far reported only from a few sites in Poland, including Bryoscyphus dicrani (Ade & Höhn.) Spooner, Hydnotrya bailii Soehner and Psilopezia nummularialis Pfister & Cand. Selected taxa were also characterized for their habitats and the kind of substrates which they developed within and produced fruiting bodies or stromata. KEY WORDS: macromycetes, Ascomycota, Basidiomycota, rare and protected species, Polish Carpathi- ans, Silesian Foothills, Silesian Beskids WSTĘP i mają charakter przyczynkowy. Na podsta- wie publikacji, jakie ukazały się do roku 2020 Dotychczasowe dane na temat mykobio- można zestawić listę zaledwie 11 gatunków ty Ustronia – gminy miejskiej położonej na grzybów wielkoowocnikowych podawanych zachodnim krańcu polskiej części Zewnętrz- z tego terenu. Pierwsze doniesienia dotyczą nych Karpat Zachodnich – są rozproszone obserwacji z lat siedemdziesiątych XX w. 3 Przegląd Przyrodniczy XXXII, 1 (2021) i obejmują informacje o czterech gatunkach ca pomiędzy Pogórzem Śląskim a Beskidem grzybów tremelloidalnych (Wojewoda 1979). Śląskim w rejonie Ustronia ma odmienny W latach 80. Szczepka (1983), Skirgiełło przebieg i w zachodniej części miasta prowa- (1984) oraz Szczepka i Sokół (1986) wzmian- dzona była zdecydowanie bardziej na połu- kują o pojedynczych stanowiskach grzybów dnie, bliżej masywu Małej Czantorii (866 m podstawkowych Basidiomycota. Natomiast n.p.m.) i Ostrego (709 m n.p.m.). Zmiana w XXI w. sporadyczne doniesienia o gatun- przebiegu granicy pomiędzy powyższymi kach grzybów zaobserwowanych na tym mezoregionami zaproponowana przez Solo- obszarze zawarto w czterech następujących na et al. (2018) sprawia, iż w zależności od publikacjach: Szczepka i Sokół (2000), He- przyjętego podziału fizycznogeograficznego nel (2007), Kujawa i Gierczyk (2011) oraz część stanowisk grzybów wielkoowocniko- Szczepkowski et al. (2013). wych wspomnianych w niniejszej pracy może Ze względu na dotychczasowy słaby stan być identyfikowana z Pogórzem Śląskim bądź poznania mykobioty analizowanego tere- z Beskidem Śląskim. nu, przy jednoczesnym dużym zróżnicowa- Rzeźba terenu na całym obszarze Ustro- niu siedlisk w nim występujących, wysokim nia jest urozmaicona, najniżej położony stopniu naturalności części fitocenoz leśnych, punkt znajduje się w północnym krańcu mia- istnieniu dogodnych dla rozwoju mykobioty sta na wysokości ok. 315 m n.p.m. (w dolinie warunków klimatycznych, a także interesują- Wisły), natomiast najwyższym punktem jest cych wynikach badań przeprowadzonych na szczyt Czantorii Wielkiej – 995 m n.p.m. terenach sąsiednich (Rutkowski et al. 2014, Istotny wpływ na kształtowanie bioróż- Chachuła et al. 2015, 2020) postanowiono norodności obszaru Ustronia ma położenie objąć obszar Ustronia szerzej zakrojonymi tego terenu w pobliżu północnego krańca badaniami mykologicznymi. Bramy Morawskiej – wąskiego obniżenia terenu pomiędzy Karpatami Zachodnimi a Sudetami. TEREN BADAŃ Obszar Ustronia charakteryzuje się wy- raźnym zróżnicowaniem warunków meteo- Gmina miejska Ustroń położona jest rologicznych. Średnia roczna temperatura w południowo-zachodniej części wojewódz- powietrza wynosi od 8°C w części podgór- twa śląskiego, w powiecie cieszyńskim i zaj- skiej (północna i północno-zachodnia część muje powierzchnię 59,03 km2. Miejscowość miasta) do 6°C w części górskiej. Stosunko- zamieszkuje nieco ponad 16 tys. mieszkań- wo wysoka jest średnia roczna suma opadów, ców (BDL 2019). wynosząca od około 1000 mm w części pod- Zgodnie z aktualnym podziałem fizycz- górskiej do ponad 1200 mm w części górskiej nogeograficznym Polski (Solon et al. 2018), (przy czym na Równicy przekracza nawet miasto położone jest w prowincji Karpa- wartość 1250 mm). Wyraźnie przesunięte są ty Zachodnie z Podkarpaciem Zachodnim również termiczne pory roku – na przykład i Północnym (51), podprowincji Zewnętrz- w części podgórskiej wiosna i lato zaczynają ne Karpaty Zachodnie (513). Północna część się zdecydowanie wcześniej, a jesień i zima gminy, obejmująca ok. 25% jej powierzchni, później niż w obrębie wyżej położonych ob- usytuowana jest w obrębie makroregionu Po- szarów miasta, a różnice sięgają przeciętnie górze Zachodniobeskidzkie (513.3) i mezo- nawet 2-3 tygodni (Kruczała 2000). regionu Pogórze Śląskie (513.32), natomiast Podłoże geologiczne regionu budują pozostały obszar Ustronia wchodzi w skład skały osadowe tzw. fliszu karpackiego, który makroregionu Beskidy Zachodnie (513.4-5) tworzą naprzemianległe warstwy piaskow- i mezoregionu Beskid Śląski (513.45). ców i łupków oraz zlepieńców, mułowców Warto zauważyć, że według powszechnie i iłowców (utwory kredowe). Karpaty fliszo- stosowanego dotychczas podziału fizyczno- we tworzy płaszczowina podśląska, na którą geograficznego Kondrackiego (2011), grani- nasunięta jest płaszczowina śląska. W płasz- 4 Chachuła P. , Fiedor M., Rutkowski R., Dorda A. – Materiały do poznania różnorodności grzybów ... czowinie śląskiej wyróżnia się dwie płaszczo- zowe tego obszaru zostały objęte różnymi winy cząstkowe: leżącą niżej płaszczowinę formami ochrony. Cały obszar Ustronia jest cieszyńską (głównie łupki cieszyńskie dolne położony w granicach Parku Krajobrazowe- i górne oraz wapienie cieszyńskie) oraz nasu- go Beskidu Śląskiego lub jego otuliny. Masyw niętą na nią płaszczowinę godulską (grubo- Czantorii oraz północny fragment masywu ławicowe piaskowce glaukonitowe, przewar- Równicy i Lipowskiego Gronia znajdują się stwione czarnymi i zielonymi łupkami, bądź w obrębie dwóch (z czterech) enklaw siedli- seriami zlepieńców i łupków) (Białas 2002). skowego obszaru Natura 2000 Beskid Śląski W krajobrazie Ustronia zdecydowa- (PLH240005). Przyszczytowy fragment pół- nie przeważają tereny leśne, zajmujące po- nocno-wschodniego zbocza Wielkiej Czan- wierzchnię ok. 27,6 km2, co stanowi ponad torii jest objęty ochroną, jako rezerwat przy- 45,4% ogólnej powierzchni miasta (BDL rody „Czantoria”. Fragment doliny rzeki Wi- 2019). Zwarte kompleksy leśne porastają sły (ze stanowiskiem pióropusznika strusiego przede wszystkim stoki masywów Czantorii Matteucia struthiopteris) został objęty ochro- oraz Równicy (884 m n.p.m.) i Lipowskie- ną, jako użytek ekologiczny „Pióropuszniki go Gronia (743 m n.p.m), a także niewiel- nad Wisłą”. Dawne wyrobiska piaskowców kie wzniesienia położone u podnóża Małej zostały uznane za stanowiska dokumenta- Czantorii; natomiast w północnej, podgór- cyjne – „Kamieniołom Skalica” oraz „Kamie- skiej części Ustronia większe kompleksy leśne niołom Czantoria”. Ponadto na terenie miasta występują jedynie w dolinie Wisły. znajduje się 15 pomników przyrody (głównie Pod względem fitosocjologicznym domi- buków pospolitych Fagus sylvatica i dębów nującymi zbiorowiskami leśnymi na obszarze szypułkowych Quercus robur). objętym badaniami są: żyzna buczyna karpac- ka Dentario glandulosae-Fagetum (głównie na zboczach Wielkiej Czantorii i Równicy), METODY kwaśna buczyna górska Luzulo luzuloides- -Fagetum, (m.in. w rezerwacie „Czantoria”), Obserwacje prowadzono w latach 2014- grąd subkontynentalny Tilio-Carpinetum 2020 metodą marszrutową, koncentrując się – forma podgórska, (m.in. wzniesienia Ko- przede wszystkim na terenach leśnych, poło- pieniec i Jelenica), dolnoreglowy bór świer- żonych głównie w południowej i zachodniej kowo-jodłowy Abieti-Piceetum montanum części Ustronia. Obszar badań obejmował: z dominującą jodłą i świerkiem w drzewosta- dolinę rzeki Wisły oraz doliny jej prawo- nie, występujący na sporych powierzchniach brzeżnych dopływów – potoków Jaszowiec Lipowskiego Gronia, Małej Czantorii i Paleni- i Dobka położonych w obrębie osiedla Pola- cy (672 m n.p.m.), nadrzeczna olszyna górska na, południowe i wschodnie stoki Równicy, Alnetum incanae w dolinie Wisły oraz