Cultuurhistorische IJsselmeerbiografe Friesland 2 Cultuurhistorische IJsselmeerbiografe Friesland — Colofon Cultuurhistorische IJsselmeerbiografe Friesland Auteurs: Meindert Schroor, Aukje Mennens en Peter Boer Inventarisatie: Kees van Dam, Peter Boer en Jacco Vromen Het rapport is tot stand gekomen in samenwerking met: ARCX monumentenzorg en cultuurhistorie, SB4 Bureau voor Historische Tuinen, Parken en Landschappen, Wageningen; Belfort Cultuurhistorie en Monumenten, Doetinchem; CartoMagie, Houten; Bureau Varenius, Leeuwarden; Mennens Archeo Advies, Roodeschool. Foto's: Peter Boer en Jacco Vromen Cartografe: Kees van Dam en Eddie Poppe Beeld- en tekstredactie: Jacco Vromen Tekstredactie: Eelco Beukers tekst en productie Vormgeving: Wijz werkt! Opdrachtgever: gemeente Súdwest Fryslân in samenwerking met de gemeente De Fryske Marren, Provinsje Fryslân en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). Beeld omslag: Bram van Broekhoven Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Postbus 1600 3800 BP AMERSFOORT www.cultureelerfgoed.nl © Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 2017 Cultuurhistorische IJsselmeerbiografe Friesland 3 — Inhoud 1 Inleiding 5 Schippers in Amsterdamse dienst 43 Gebiedsagenda en cultuurhistorie 5 Kleiverwerkende industrie: Makkum en Workum 44 Onderzoek 6 Schelpenvisserij 45 Waaggebouwen 46 2 Samenvatting 9 Neergang en groei 46 Tijdelijk e en permanente bewoning in het Bedrijvigheid in Lemmern 47 Friese kustgebied 9 Toenemende invloed van de zee en de aanleg 6 Wonen en leven 49 van de eerste dijken 9 Jagers-verzamelaars 49 Gezamenlijke strijd tegen het water en bloei Boeren 50 van de kustplaatsen 10 Binnenvisserij en Zuiderzeevisserij 50 De verbetering en uitbreiding van transportverbindingen 10 Toenemend belang van de Zuiderzeevisserij 51 Afsluiting van de Zuiderzee, landwinning en Eendenkooien 52 de toename van recreatie 10 Vissershaven Laaxum 52 IJsselmeer- en Waddenvisserij 52 3 Land versus water 13 Het ontstaan van het Friese kustlandschap 13 7 Visserij en jacht 55 Veen en klei 14 Oprukkend veen 56 Kapen, klifen en een terugtrekkende kust 15 Kwelders 56 Verdronken plaatsen 15 Terpengebied 57 De eerste dijken 16 Wonen op terpen 58 Poldermolens 16 Zuidergo 58 Overstromingen en zeewerende waterschappen 17 Dorpen en steden 58 Paalworm en slaperdijken 18 Een wereld op zich 60 Droogmakerijen 19 Doopsgezinden 61 Landaanwinning 21 Steunpunten van het centraal gezag 61 Afsluiting van de Zuiderzee 22 Vestingwerken 62 Noordoostpolder 24 Krimp avant la letre 64 Oorlogsdreiging en verdediging 64 4 Transport 27 Recreatie 65 Scheepvaart in de Romeinse tijd 27 Oude en nieuwe natuur 68 Internationale zeehandel 27 Aanvallen van Vikingen 28 8 Waardering 71 Vrachtvaarders 28 Waardering 71 Scheepvaartroutes 29 Waardering op objectniveau 72 Scheepsbouw 30 Dynamiek van een waterrijk 72 Fluitschip 30 Ruimtelijke karakteristiek 73 Houten vissersschepen 30 Op afstand verbonden met het IJsselmeer 74 IJzeren schepen 32 Kapen als eilanden voor de kust 74 Sluizen en zijlen 33 Klifen en bedijkte laagtes 74 Trekvaarten en beurtveren 35 Laag en open landschap 74 Toenemend belang van Lemmer 35 Archeologie 74 Beurtvaart met stoomschepen 36 Vervoer over de weg 37 Bronnen en literatuur 77 Spoor- en tramwegen 38 Illustratieverantwoording 85 5 Handel en nijverheid 41 Elite 41 Bijlage waardering waardevol erfgoed 89 Potenbakkerijen 42 Zelnering en het ontstaan van meren 42 Hanze en scheepvaart 43 1. Inleiding Cultuurhistorische IJsselmeerbiografe Friesland 5 — 1. Inleiding Lichtopstanden en rolpalen uit 1885 op de havenhoofden van de oude haven van Stavoren. Gebiedsagenda en cultuurhistorie maken van weloverwogen keuzes, het versterken van karakte- In het IJsselmeergebied komen vele ambities, opgaven en inves- ristieken en het creëren van draagvlak voor maatregelen waarbij teringsprojecten van Rijk en regio samen. Een voorbeeld daarvan cultuurhistorie een rol speelt door de eigenheid en identiteit van zijn aangekondigde maatregelen om de zoetwatervoorraad in het gebied te kenschetsen. Per regio wordt een deelrapport opge- het IJsselmeergebied op peil te houden. Ze zullen onder meer tot steld. Uiteindelijk zullen de verschillende provinciale deelrappor- gevolg hebben dat de waterstand zal stijgen en het waterpeil zal ten worden samengebracht in een synthese, een samenhangende fuctueren. Ook andere ingrepen zullen de omgevingskwaliteit van landschapsbiografe voor het gehele IJsselmeergebied. het IJsselmeer beïnvloeden. Het Rijk heef daarom het initiatief genomen voor een Gebiedsagenda IJsselmeergebied 2050. Deze gebiedsagenda is gericht op het creëren van een richtinggevend perspectief voor het gebied, een kennis- en innovatieagenda en een gezamenlijke uitvoeringsagenda voor maatregelen en projecten. Het einddoel van de gebiedsagenda is het vergroten van de omgevingskwaliteit en de samenhang van initiatieven in het IJsselmeergebied. Door het grote historische belang van het IJsselmeergebied en de hoeveelheid aanwezige landschappelijke en cultuurhistorische kwaliteiten is cultuurhistorie een belangrijk onderdeel van de Situering en afakening van het onderzoeksgebied. gebiedsagenda. Om deze kwaliteiten in beeld te brengen is de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) begonnen met het De provincie Fryslân is in 2016 gestart met een verkenning van project Cultuurhistorische IJsselmeerbiografe. Dit betref een maatregelen voor de Friese IJsselmeerkust die toekomstige, analyse van de landschappelijke en cultuurhistorische waarden en verdere fexibilisering in het waterpeil moeten kunnen opvan- heef tot doel de aanwezige informatie te verzamelen, analyseren, gen. De wens van het Rijk en de regio is deze maatregelen uit te bundelen en vertalen naar goed leesbare en inspirerende verhalen voeren als onderdeel van een breder maatregelenpakket met die laten zien hoe de cultuurhistorie de ruimte heef beïnvloed. draagvlak, waarin rijksdoelen en regionale doelen kunnen worden De Cultuurhistorische IJsselmeerbiografe biedt een basis voor het gecombineerd. 6 Cultuurhistorische IJsselmeerbiografe Friesland — Overzicht van de Zijlroede in Hindeloopen in het verlengde van de Yndyk aan de binnenzijde van de Hindelooperzijl. Door middel van een landschappelijke en cultuurhistorische liseerd en de bijbehorende objecten en structuren gewaardeerd. inventarisatie en waardering zijn de kwaliteiten van de Friese De gegevens zijn vastgelegd in een digitale database (GIS), die op kuststrook van het IJsselmeer inzichtelijk en toegankelijk gemaakt. verschillende manieren kan worden ontsloten, bijvoorbeeld via Het accent lag op overzicht, ontsluiting en toegankelijkheid van themakaarten op een website. bestaande gegevens, de waardering daarvan en het inventarise- Ten slote zijn de gegevens uit de verschillende tijdvensters en ren van nog ontbrekende objecten en structuren. Op deze wijze is kaartlagen in samengevate vorm verwerkt in deze analoge inzichtelijk gemaakt hoe de ruimtelijke structuur van het gebied rapportage. tot stand is gekomen en welke kwaliteiten op samenhangende Het onderzoek is uitgevoerd door ARCX, in coproductie met wijze een bijdrage kunnen leveren aan de toekomst. Het hoofdac- SB4, Bureau voor Historische Tuinen, Parken en Landschappen. cent van het onderzoek lag op objecten en structuren die karakte- CartoMagie heef de GIS-cartografe verzorgd. ristiek zijn voor het gebied en waarvan de betekenis is gerelateerd Op historisch-geografsch en archeologisch gebied is het team aan de kuststrook. versterkt met twee externe deskundigen. Bureau Varenius en Mennens ArcheoAdvies hebben het grootste deel van de teksten Onderzoek en ingrediënten van de tijdvensters aangeleverd. De beeld- en Het onderzoek kent een aantal thematische componenten, die tekstredactie was in handen van Belfort Cultuurhistorie en alle in gelijke tijdvakken zijn verdeeld. Deze indeling is direct Monumenten. afgeleid van de cultuurhistorische matrix die is opgesteld voor de Het plangebied dat is onderzocht, bestaat uit een strook rond de Cultuurhistorische IJsselmeerbiografe van de RCE. Omdat binnen voormalige Zuiderzeedijk. Aan de westzijde eindigt deze strook het Friese onderzoeksgebied transport een dominante rol speelt, bij de Afsluitdijk en aan de oostzijde bij Schoterzijl. De landschap- is dit onderdeel ondergebracht in een apart thema. pelijke en cultuurhistorische objecten en structuren zijn zowel Het onderzoek begon met de inventarisatie van het gebied door buitendijks als landinwaarts geïnventariseerd. De plangrens bestudering en analyse van bestaande literatuur, beeldmateri- van het buitendijkse gebied loopt 2 km buiten de voormalige aal en historisch kaartmateriaal. Vervolgens is een uitgebreide Zuiderzeedijk. De plangrens van het binnendijkse gebied ligt veldverkenning uitgevoerd, waarbij alle voor de inventarisatie (ruim) één kilometer voor de voormalige Zuiderzeekust, voor relevante objecten en structuren zijn gefotografeerd en tegelijker- zover dat gebied onder invloed van de Zuiderzee heef gestaan. tijd voorzien van gps-coördinaten. De grootste plaatsen in het gebied zijn van noord naar zuid: Na het verzamelen van alle voornoemde gegevens zijn ze gedigita- Makkum, Workum, Hindeloopen, Stavoren en Lemmer. Cultuurhistorische IJsselmeerbiografe Friesland 7 — 1. 2. 3. 4. Weergaven van de Friese kustlijn vanaf de prehistorie tot heden. De roze pijlen markeren de belangrijkste transportverbindingen, de blauwe pijlen geven de verplaatsingsrichting van de kustlijn aan. Indicatief zijn op hoofdlijnen ook de ontwikkeling van de infrastructuur en de groei van de dorpen en steden