I ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI Ünal GÜLHAN BANKACILIK SEKTÖRÜNDE KARLILIĞI ETKİLEYEN FAKTÖRLER: TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNE YÖNELİK BİR UYGULAMA DOKTORA TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Prof. Dr. Evcan UZUNLAR ERZURUM – 2009 II I İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖZET...……………………………………………………………… V ABSTRACT…………………………………………………………. VI ÖNSÖZ VII GRAFİKLER DİZİNİ……………………………………………… VIII TABLOLAR DİZİNİ……………………………………………….. IX KISALTMALAR DİZİNİ…….…………………………………… XI GİRİŞ………………………………………………………………... 1 BİRİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE’DE BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN TARİHSEL GELİŞİMİ VE GENEL ÖZELLİKLERİ 1.1. BANKACILIĞIN TANIMI VE TEMEL FONKSİYONLARI…. 3 1.1.1. Banka ve Bankacılık Kavramları………………………… 3 1.1.2.Bankacılığın Temel Fonksiyonları………………………… 5 1.1.2.1. Aracılık fonksiyonu……………………………….. 6 1.1.2.2. Kaynaklara akıcılık sağlamak……………………... 7 1.1.2.3.Kısa süreli fonları, büyük ölçekli uzun süreli fonlar haline dönüştürme…………………………………. 7 1.1.2.4. Kaynak kullanımını iyileştirme…………………… 8 1.1.2.5. Fonları hareketlendirme…………………………... 8 1.1.2.6. Para politikasının etkinliğini artırma……………... 8 1.1.2.7. Kaydi para yaratma fonksiyonu…………………… 9 1.1.2.8. Ulusal ve uluslararası ticareti geliştirmek…………. 10 1.1.2.9. Gelir ve servet dağılımını etkilemek………………. 10 1.1.2.10. Finansal danışmanlık…………………………….. 10 1.1.2.11. Hizmet işlemleri………………………………….. 11 II 1.2. TÜRKİYE’DE BANKACILIĞIN TARİHSEL GELİŞİMİ….…. 12 1.2.1. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İlk Bankacılık Girişimleri…… 12 1.2.2. Cumhuriyet Dönemi ve Sonrasında Türk Bankacılığı’ndaki Gelişmeler…………………………………………………. 22 1.2.2.1. 1923-1930 Ulusal bankaların kuruluş dönemi……. 22 1.2.2.2. 1932-1944 Özel amaçlı devlet bankalarının kuruluş dönemi.......................................................... 25 1.2.2.3. 1945-1960 Özel bankaların gelişme dönemi……… 28 1.2.2.4. 1960-1980 Planlı Ekonomi Dönemi………………. 30 1.2.2.5. 1980-2001 Serbestleşme ve dışa açılma dönemi….. 37 1.2.2.5.1. 1980-1990 Yapısal değişim dönemi…….. 37 1.2.2.5.2. 1990-2001 Dönemi……………………… 42 1.2.2.6. 2002 ve sonrası dönem……………………………. 49 1.2.2.6.1. 2002-2007 Yeniden yapılanma dönemi…. 49 1.2.2.6.2. 2008 Küresel finansal kriz 51 1.3. BANKA TÜRLERİ……………………………………………... 53 1.3.1. Merkez Bankası……………………………………..…….. 53 1.3.2. Ticaret/Mevduat Bankaları………………………………... 56 1.3.3. Ziraat Bankaları…………………………………………… 56 1.3.4. Halk Bankaları…………………………………………….. 57 1.3.5. Yatırım Bankaları………………………………………….. 57 1.3.6. Kalkınma Bankaları……………………………………….. 58 1.3.7. Emlak Bankaları…………………………………………… 58 İKİNCİ BÖLÜM TÜRK BANKACILIK SİSTEMİNİN YAPISI 2.1. YAKIN GEÇMİŞTE EKONOMİK GELİŞMELER VE SEKTÖRE OLAN ETKİSİ………………………………………. 59 2.1.1. 2000-2001 Dezenflasyon Programı ve Kriz………..……... 59 2.1.2. 2002-2007 İstikrar ve Yeniden Yapılanma Dönemi………. 61 2.1.3. 2008 Yılı Türkiye Ekonomisi ve Bankacılık Sektörü……... 64 III 2.1.4. 2009 Yılı Haziran Ayı İtibariyle Türk Bankacılık Sistemi Genel Görünümü…………………………………………… 69 2.2. TEMEL EKONOMİK GÖSTERGELER……………………….. 70 2.3. TÜRKİYE’DE FAALİYETTE BULUNAN BANKALAR…….. 74 2.4. TÜRKİYE’DE FAALİYETTE BULUNAN BANKALARIN ŞUBE VE PERSONEL SAYILARI……………………………... 76 2.5. BÜYÜKLÜĞÜNE GÖRE BANKA SIRALAMASI…………… 79 2.5.1. Aktif Büyüklüğüne Göre……………………….…………. 79 2.5.2. Şube ve Personel Sayılarına Göre……………..…………... 81 2.6. TÜRKİYE’DE BANKACILIK SİSTEMİ………………………. 82 2.6.1. Bankaların Aktif Pasif Yapısı……………...……………… 82 2.6.2. Bilanço Dışı Yükümlülükler………………………………. 87 2.6.3. Gelir ve Gider Kalemleri...................................................... 88 2.6.4. Rasyolar…………………………………………………… 89 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BANKACILIK SİSTEMİNDE KARLILIĞI ETKİLEYEN FAKTÖRLER VE TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNE YÖNELİK BİRUYGULAMA 3.1. BANKACILIK SEKTÖRÜNDE KARLILIĞI ETKİLEYEN FAKTÖRLER…………………………………………………… 91 3.1.1. Bağımlı Değişken (Aktif Karlılığı)………………………... 93 3.1.2. Bağımsız Değişkenler……………………………………... 95 3.1.2.1.Bankalara özgü değişkenler………………………... 95 3.1.2.1.1.Sermaye………………………………….. 95 3.1.2.1.2. Faaliyet Giderleri………………………... 98 3.1.2.1.3. Likidite………………………………….. 99 3.1.2.1.4. Menkul Değerler Cüzdanı………………. 101 3.1.2.1.5. Takipteki Krediler………………………. 102 3.1.2.1.6. Büyüklük………………………………… 103 IV 3.1.2.2. Makroekonomik değişkenler……………………… 104 3.1.2.2.1. Enflasyon………………………………... 105 3.1.2.2.2. GSYİH Büyüme Oranı………………….. 107 3.1.2.3. Sektörle ilgili değişkenler…………………………. 109 3.1.2.3.1. Sektör Payı………………………………. 109 3.1.2.3.2. Yoğunlaşma……………………………... 109 3.2. BANKA KARLILIĞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLERLE İLGİLİ YAPILAN ÇALIŞMALAR……………………………... 110 3.2.1. Banka Karlılığını Etkileyen Faktörlerle İlgili Yapılan Uluslararası Çalışmalar…………………………………….. 110 3.2.2. Banka Karlılığını Etkileyen Faktörlerle İlgili Yapılan Ulusal Çalışmalar…………………………………………... 117 3.3. VERİ SETİ VE METODOLOJİ………………………………… 124 3.4. MODEL TAHMİN SÜREÇLERİ VE MODEL TAHMİNLERİNDEN ELDE EDİLEN SONUÇLAR…………... 134 3.4.1. Model Tahmin Süreçleri…………………………………... 134 3.4.2. Model Tahminlerinden Elde Edilen Sonuçlar…………..… 136 3.4.2.1. 1990-2000 Dönemi tahmin sonuçları……………… 136 3.4.2.2. 2002-2008 Dönemi tahmin sonuçları……………… 140 3.4.2.3. 1990-2000 ve 2002-2008 Dönemlerinin karşılaştırılması…………………………………….. 143 SONUÇ………………………………………………………………. 149 KAYNAKLAR.................................................................................... 152 ÖZGEÇMİŞ…………………………………………………………. 164 V ÖZET DOKTORA TEZİ BANKACILIK SEKTÖRÜNDE KARLILIĞI ETKİLEYEN FAKTÖRLER: TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜ’NE YÖNELİK BİR UYGULAMA Ünal GÜLHAN Danışman : Prof. Dr. Evcan UZUNLAR 2009 – SAYFA : 164 Jüri : Prof. Dr. Evcan UZUNLAR Doç. Dr. Bener GÜNGÖR Doç. Dr. Ömer YILMAZ Doç. Dr. Erdinç ALTAY Yrd. Doç. Dr. O. Berna İPEKTEN Yatırımcı ile tasarruf sahibi arasında köprü vazifesi gören bankacılık sektörü, ekonomik yapıların önemli bir unsurudur. Bu anlamda bankacılık sektörünün karlılığı, ekonominin geleceği açısından önemli bir yer teşkil etmektedir. Bankacılık sisteminde karlılığı etkileyen faktörleri ele aldığımız bu çalışma üç bölüme ayrılmıştır. I. Bölümde bankacılığın tanımı, temel fonksiyonları, türleri ve tarihçesi konusuna değinilmiştir. II. Bölümde Türk Bankacılık Sisteminin yapısı hakkında bilgi sahibi olabilmek için bu yapıya ilişkin istatistiki veriler sunulmuştur. III. Bölümde bankacılık sisteminde karlılığı etkileyen faktörler açıklanmış ve Türk Bankacılık Sistemi üzerinde bir uygulama yapılmıştır. Bankacılık sektöründe karlılığın belirleyicilerini tespit etmek üzere yapılan analizler, sermaye yeterliliği, faaliyet giderleri, likidite durumu, banka büyüklüğü, menkul kıymet cüzdanı ve takipteki krediler gibi bankalara özgü değişkenlerin ve enflasyon, ekonomik büyüme oranı, sektör payı, sektördeki yoğunlaşma ve ekonomik krizler gibi kontrol değişkenlerin bankacılık sektörünün karlılığı üzerinde önemli etkilerinin olduğunu göstermektedir. VI ABSTRACT Ph. D. THESIS FACTORS INFLUENCING THE BANK PROFITABILITY: AN APLLICATION ON TURKISH BANKING SECTOR Ünal GÜLHAN Advisor : Prof. Dr. Evcan UZUNLAR 2009 – Page : 164 Jury : Prof. Dr. Evcan UZUNLAR Assoc. Prof. Dr. Bener GÜNGÖR Assoc. Prof. Dr. Ömer YILMAZ Assoc. Prof. Dr. Erdinç ALTAY Assist. Prof. Dr. O. Berna İPEKTEN Banking sector which performs a bridge function between investor and owner of savings is very important component of economic structures. In this respect, profitability of banking sector is a matter of great importance for the future of the economy. This study in which we investigated the factors affecting bank profitability is divided into three parts. In the first part, definition of banking, fundamental function of banking system, types of banks and history of banking system are explained. In the second part, statistical data are presented to inform about Turkish Banking System. In the third part, the factors affecting banking sector profitability are presented and an application is performed on Turkish Banking Sector. The analysis which are performed to determine the factors affecting banking profitability show that bank specific factors such as capital adequacy, operational costs, liquidity, size, security portfolio, non-accruing loans and control variables such as inflation, rate of economic growth, sector share, intensity and economic crisis have significant impacts on banking sector profitability. VII ÖNSÖZ Bilindiği üzere klasik fonksiyonu ile yatırımcı ile tasarruf sahibi arasında köprü vazifesi gören bankacılık sektörü, bir ekonominin vazgeçilmez sektörlerinin başında gelmektedir. Bu anlamda bankacılık sektörünün karlılığı konusu ekonomik düzenlerde hayli önemli yer teşkil etmektedir. Bankacılık sisteminde karlılığı etkileyen faktörleri ele aldığımız bu çalışmada, zaman serisine ait kesit verilerin kullanılarak ekonomik ilişkilerin tahmin edilmesine dayanan bir model olan Panel Veri Analizini kullanarak Türk Bankacılık sistemi üzerinde bir uygulama yapılmıştır. Analiz sonuçları detaylı olarak üçüncü bölümde sunulmuştur. Analiz ile yerli ve yabancı sermayeli özel mevduat bankalarının kıyaslaması yapılmıştır. 2001 yılında yaşanan kriz sonrası “Bankacılık Sektörü Yeniden Yapılandırma Programı”nın banka karlılığına etkisini ortaya koymak amacıyla 1990-2008 arası süreç 1990-2000 ve 2002-2008 olmak üzere iki döneme ayrılmıştır. Burada vurgulamak istediğimiz nokta, bu uygulamanın bankacılık sektörünün tamamını kapsayan bir çalışma olması arzusudur. Genel olarak bu amaca ulaşıldığı düşünülmektedir. Ancak uygulama aşamasında analizden sağlıklı sonuçlar alabilmek için ele alığımız 2002-2008 yılları arasını kapsayan dönemde bankacılık sektörünün önemli aktörlerinden birkaç yerli sermayeli mevduat bankası el değiştirerek yabancı sermayeli mevduat bankası haline